علم برای گفتگو با کودکان؛ جنسيت از کجا می‌آيد؟

                              

اگر بخواهيد به زبان ساده ولی علمی برای کودک‌تان درباره چگونگی شکل گيری اندام‌های جنسی حرف بزنيد چطور موضوع را توضيح می‌دهيد؟ خوب گرفتار می‌شويد چون بايد از يک جايی شروع کنيد که خجالت نکشيد. قدم بعدی هم اين است که حالا چه چيزی بايد گفت؟

به نظرم رسيد منبعد مواد اوليه لازم برای شروع بعضی گفتگوهای علمی ساده را برای‌تان تهيه کنم و بعد شما را به کار بگيرم تا خودتان از همين توضيحات و تصاوير داستان‌های تازه‌تر ولی علمی بسازيد که برای کودک‌تان گويا باشد. اگر درباره زيست‌شناسی آنقدرها هم وقت نداشته‌ايد که مطالبی بخوانيد به اين ترتيب هم شما چيزهایی ياد می‌گيريد و هم بدون دردسر و خجالت با کودکان‌تان درباره بدن و جنسيت و موضوعات علمی ديگر حرف می‌زنيد.

اين شما و اين مواد اولين گفتگوی علمی ساده برای شما و کودک‌تان.

ماجرا را از دنیای قديم شروع می‌کنيم.

ارسطو، فيلسوف يونانی- که شما می‌توانيد بگويید يک آقايی- معتقد بود جنسيت نوزاد با حرارت بدن مردان در زمان هماغوشی تعيین می‌شود. خوب خنده‌دار است ولی اعتقاد ارسطو اين بود که اگر حرارت بدن مرد بتواند سرمای بدن زن را خنثی کند نوزادی که بدنيا می‌آید پسر خواهد بود. حالا البته کسی برای اين حرف‌ها تره هم خرد نمی‌کند ولی اگر از نظر علمی جایی بشود نظر ارسطو را درست دانست آنجا دنیای خزندگان است. خزندگان که توضيح لازم ندارد. دمای لانه‌ای که خزندگان در آن تخمگذاری می‌کنند باعث تغيير جنسيت خزنده‌ای می‌شود که سر از تخم درمی‌آورد. اگر دما زياد باشد تخم‌ها تبديل به ماده می‌شوند و اگر دما کم باشد همه تبديل می‌شوند به نر. اگر توی خيابان لاکپشت به چشم‌تان خورد می‌توانيد به بچه‌تان بگويید اين‌ها همانطوری که گفتم بچه‌شان دختر يا پسر می‌شود.

منتها در انسان جنسیت نوزاد در هفته هفتم بارداری تعيين می‌شود اما جنسيت محصول ترکيب تصادفی کروموزوم‌هاست. زنان دو کروموزوم جنسی يا X دارند بنابراين موجود ماده را با اصطلاح ژنتیکی XX معرفی می‌کنند. اما مردان يک کروموزوم جنسی X و یک کروموزوم جنسی Y دارند و در نتيجه موجود نر را با اصطلاح ژنتيکی XY می‌شناسند. کروموزوم‌های ماده در سلول تخمک و کروموزوم‌های نر در سلول اسپرم قرار دارند.

                                                         

وقتی يک زوج هماغوشی می‌کنند و سلول تخم تشکيل می‌شود در شرايط طبيعی کروموزوم‌های جنسی نر و ماده بصورت تصادفی با هم ترکيب می‌شوند بنابراين شانس تولد نوزاد پسر و دختر مساوی‌ست. برابری جنسيتی از همينجا شروع می‌شود و می‌توانيد مطمئن باشيد که خوردن خرما يا تخم مرغ و پياز و روغن زيتون ربطی به ترکيب تصادفی کروموزوم‌ها ندارد و بازار گرمی‌ست.

اما گاهی ممکن است تعداد کروموزوم‌های X در جنينی که در حال تشکيل است بيشتر از دو تا باشد. در اينصورت جنين باز هم دختر است. اما از نظر ژنتيکی حتی اگر تعداد کروموزوم‌های X بيشتر هم باشند کافی‌ست فقط يک کروموزوم Y در سلول‌ لقاح يافته وجود داشته باشد. نتيجه‌اش می‌شود جنين پسر. حالا اين هم چندان گلی به سر کسی نمی‌زند و داستانش را در نوشته‌های بعدی می‌نويسم متوجه خواهيد شد.

                                                       

خوب، پيش از هفته هفتم بارداری مجموعه‌ای به نام لوله‌های جنسی در جنين تشکيل می‌شوند که جنسیت ندارند. اما هفته هفتم بارداری زمان تعيین جنسيت جنين و تغيير شکل همين لوله‌های تکامل نیافته است. آنچه به اندام‌های جنسی جنين شکل مشخصی می‌دهد وجود يا عدم وجود کروموزوم Y است. بنابراين باز هم فرقی ندارد که تعداد کروموزوم‌های X چه تعداد باشد، اگر يک کروموزوم Y در سلول تخم وجود داشته باشد لوله‌های جنسی تبديل به اندام‌های جنسی نر می‌شوند که بلاخره در هفته دهم می‌توان شکل آن‌ها را تشخيص داد.   

                                            

در سلول‌های جنسی و غيرجنسی زنان که همگی بصورت XX هستند یکی از دو کروموزوم X از طرف پدر و کروموزوم X بعدی از طرف مادر به ارث می‌رسد. اگر گربه سفيد و سياه و قهوه‌ای ديديد می‌توانيد به کودک‌تان نشانش بدهيد و بگوييد قسمت سياه از کروموزوم X پدر می‌آيد و قسمت قهوه‌ای از کروموزوم X مادر. به اين ترکيب می‌گويند موزائيک.

                                                      

اما گاهی در سلول‌های غیرجنسی مثل سلول‌های پوست تعداد کروموزوم‌های X از دو تا بيشتر است. در اين حالت يکی از اين کروموزوم‌ها غير فعال می‌شود و بشکل یک توده تيره در هسته سلول باقی می‌ماند. به اين کروموزوم غير فعال می‌گويند جسم Barr که اسم آن از کاشف کانادایی‌اش Murray L. Barr گرفته شده. بطور معمول جسم Barr در مردان وجود ندارد. برويد ميکروسکوپ کوچک اسباب بازی بخريد تا يادتان بدهم چطوری می‌شود اين جسم Barr را ديد. هم فال و هم تماشا.

                                                           

حالا می‌رسيم به آخرين و مهم‌ترين قسمت گفتگو. و آن اين که چيزی که اسمش جنسيت در انسان‌ها‌ست فقط نسبت کروموزوم‌های X وY  نيست. جدا از اين دو کروموزوم، ترکيبی از اندام‌های جنسی داخلی يعنی تخمدان‌ها و بيضه‌ها، اندام‌های جنسی خارجی يعنی واژن و آلت جنسی مردانه، و بلاخره هويت جنسی يا Sexual Identity ست که جنسيت يا تمایلات جنسی افراد را تعيین می‌کند. يعنی هویت جنسی يک مشخصه يا تمايل فردی‌ست که می‌تواند ربطی به ترکيب کروموزومی و اندام هم نداشته باشد. اين را هم در يک فرصت ديگری توضيح علمی برايش می‌نويسم که بدانيد چطوری می‌شود درباره‌اش حرف زد.    

خوب اين از مواد داستانی. موسيقی و کلام هم با خودتان.

اين مجموعه را هم بمرور تکميل می‌کنم.