داعش: واژه‌ای آشنا، وحشتی فراگیر

شپول عباسی، روزنامه نگار و مستندساز

در سه ماه گذشته به دلیل فضای کارِ مرتبط  با حوادث اخیر در عراق، لازم بود که داعش را تا حد امکان آن گونه که هست، بشناسم. تلاش من برای شنیدن باورها و عقاید این گروه از زبان خودشان ناکام ماند .چَتینر چَتین روزنامه نگار ترکیه ای، نخستین کسی بود که توانسته بود در روزهای نخست حملۀ داعش به شهر موصل با آنها گفتگوی کوتاهی ترتیب دهد. تلاش چَتینر برای کمک به من نافرجام ماند و آنها حاضر به مصاحبه  نشدند. در این شرایط، کوشش برای شناخت ماهیت داعش از رهگذر بازبینی نظریات کارشناسان حوزۀ دین و اسلامِ سیاسی می تواند وجوه مهمی از این گروه مرموز را آشکار کند.

اعضای دولت خلافت اسلامی اجازه ندارند که با کسی مصاحبه کنند و باید ناشناخته و مرموز بمانند. جز در موارد استثنایی که با تلفن های همراه گرفته شده، در تصاویر تبلیغی و رسمی، چهره‌هایشان را همچون عقایدشان می پوشانند. آنچه از عقاید آنها می‌دانیم تنها شعارهای سیاسی و دینی با مضمون نابودی کفار است. رسانۀ اصلی تبلیغاتی داعش در فضای مجازی، الفرقان نام دارد که نشانِ پرچم سیاه اکنون آشنا، در گوشۀ راست یا چپ آن ظاهر می‌شود. باز خورد حضور داعش و نگرش به آنها در دنیای سیاست‌ متفاوت است، اما بی‌ رحمی، قتل و کشتار مردم بی‌ گناه، به کنیزی گرفتن زنان مسیحی و ایزدی و اعتقاد به جهاد تکفیری علیه شیعیان وغیر مسلمانان، بعضی از‌ مضامین‌ مشترکی است که با شنیدن نام داعش یا پیکارجویان دولت خلافت اسلامی در ذهن تداعی می‌شود. داعشیان می گویند ما  در راه خدا جهادِ تکفیرمی‌کنیم تا خدا از ما خشنود شود. یعنی با فتح و غلبه بر کفار ( غیر مسلمانان، شیعیان و کسانی که از اسلام روی برگردانده اند)، به دنیای فانی پشت پا زده و در روز قیامت، ورود به بهشت را برای خود تضمین می کنند. اما دیگران می گویند آنها موازین رفتاری جامعۀ مدرن را به سُخره گرفته اند.

داعشیان کیستند و چگونه این اندازه قدرت یافتند که همزمان در چند جبهه می جنگند؟ برای پاسخ به این پرسش، باید به تاریخ اسلام سیاسی نگاه کرد. در شرایط ناهمگون سیاسی و اجتماعی خاورمیانه، حضور احزاب، جریانات و حرکت‌های اسلامی، اتفاق جدیدی نیست، هرچند شاید این گروهها به صورت هایی متفاوت از احزاب کلاسیک ظاهر شده باشند. پیروان مذاهب اهل سنّت، همگی‌ در اعتقاد به قرآن، سنّت و روش پیامبر اسلام و احادیث، اتفاق نظر دارند. اختلاف میان فِرَق اهل سنت ناشی از از تفاسیر متفاوت از بعضی از مفاهیم و آیات مناقشه برانگیز قرآنی است.

نقش دو شخصیت برجسته، ابن تیمیه و بعدها سیدقطب، در شکل گیری جریان های معاصر اسلام سیاسی را نمی توان نادیده گرفت. ابن تیمیه، فقیه سَلَفی قرن هفتم هجری قمری، دو نظریۀ اساسی به مذاهب چهارگانۀ اهل سنٌت افزود که عبارت بود از رد هرگونه تفسیر از قرآن و احادیث و مخالفت با عقیده به قدسیت پیامبران. در واقع، ابن تیمیه به نظریۀ علمی بودن دین و فاصله گرفتن آن از مقولۀ سیاسی معتقد بود. وی بارها ازیکسان بودن آدمیان سخن گفت و تفاوتی بین انسان های عادی و پیامبران نمی دید.

نود سال پیش، اِخوان المسلمین، به عنوان یک جریان اسلامی- سیاسی معاصر با هدف مشارکت در لایه‌های سیاسی و اجتماعی مصر، توسط حسن البنا، تأسیس شد. از ابتدای تشکیل اِخوان المسلمین تا کنون، دو طیف فکری در آن وجود داشته که دیگران را دچار سردرگمی کرده است. برخی از آنها، متاثر از اندیشه های سید قطب، به حرکت‌های مسلحانه علیه به اصطلاح دشمنان اسلام، مشرکین و استثمار گران سرزمین های اسلامی، عقیده دارند و به اسلام گرایان افراطی شهرت یافته اند. برخی دیگر برای دستیابی به خواسته های دینی-سیاسی خود، میانه رو تر عمل می کنند و اعتقادی به حذف فیزیکی رقبا ندارند. بسیاری از جریان ها و احزاب اسلامی خاورمیانه، از اندیشه پایه گزاران اِخوان المسلمین متأثرند. به عقیدۀ دکتر عبدالطیف سَلَفی، فقیه دینی مقیم عراق، اندیشۀ القاعده، نتیجۀ تاثیر نظریات سید قطب بر هواداران اسلام سیاسی بود که به سوی جهاد سوق داده شدند.

 پیکار جویان داعش یا دولت اسلامی همچون القاعده، طالبان و دیگر گروه های اسلامی خاورمیانه از اندیشه های نظری سید قطب بهره جستند. اما بر خلاف دیگر گروهها،  تعریف جدیدی از اسلام سیاسی ارائه کردند، تعریفی که در ساختار، مشابه و در عمل، متفاوت بود. آنها حتی گروههایی مثل طالبان و القاعده را به مدارا و تعامل با کفار متهم کردند. داعش با پیام تأسیس خلافت اسلامی، تندروی و خشونت بدون مرز، از القاعده پیشی گرفته و مخالفت روحانیون مسلمان در بسیاری از کشور ها را برانگیخته است. البته این مخالفت‌ها هرچند گسترده بوده ولی فراگیر نشده  و داعش موافقانی را هم به خود جلب کرده است.

داعش پس از اعلام موجودیت در ماه می ۲۰۱۳، با تغییر نگرش سیاسی، نام خود را از دولت اسلامی عراق و شام به دولت خلافت اسلامی تغییر داد. این گروه که اعضایش را جوانان مسلمانان تندرو ازسراسر دنیا تشکیل می دهند از حمایت نسبی سنی ها از سوریه تا عراق برخوردار است. منابع گستردۀ مالی و تسلیحاتی و سازماندهی نظامی خاص داعش آن را به دشمن شمارۀ یک غرب و کشورهای منطقه بدل کرده است. آنها در ویدیوها و صفحات اجتماعی وعده داده اند که قلمرو سیاسی خود را گسترش خواهند داد و لبنان، ترکیه، ایران، یمن و کویت را هم فتح خواهند کرد. در حالی که شیخ عیسی الغیث، عضو مجلس شورای مشورتی عربستان سعودی، در توئیتر خود، به شدت به داعش حمله می‌کند، افرادی همچون شیخ فاضل الحوضان، عضو هیات علما در عربستان، داعش را مجری قوانین اسلام راستین می‌خوانند.

باورهای داعش ترکیبی است از آموزه های صدر اسلام و آرای سید قطب در کتاب معالم فی الطریق (نشانه های راه). آنها در حوزۀ اعتقادی بر اساس آموزه های صدر اسلام  به مفاهیمی چون جهاد،  فتح، تکفیر و عبودیت معتقدند و در حوزۀ سیاست، با اتکا به نظریات سید قطب دربارۀ ترک اسلام سنتی و گرایش به فعالیت های مسلحانه در جهت نابودی مشرکان گام برمی دارند.

به نظر دکتر عبدالطیف سلفی، داعشیان، در ساختار، همچون همۀ اهل سنت می اندیشند، اما  در بعضی موارد، تفاوت‌ زیادی میان آنها و دیگر سنّی ها وجود دارد. به عقیدۀ دکتر سلفی، آنها قرآن خوانده اند اما معانی سخنان خدا در روح و قلبشان رسوخ نکرده و برداشت ناقص و محدودی از آموزه های دینی دارند. وی می‌افزاید که اسلام هرگز بی دلیل حکم جهاد و فرمان قتل و کشتار غیر مسلمانان را صادر نکرده است. حکم جهاد مربوط به زمانی است که غیر مسلمانان به مسلمانان تعدی کنند. حتی در صورت پیروزی در جنگ هم مسلمانان حق کشتن غیر مسلمانان را ندارند بلکه ابتدا باید کفار را به اسلام دعوت کنند. اگر کافران نپذیرند، باید جزیه ( مالیات وخراج) بپردازند. به نظر دکتر سلفی، جوانان مسلمان، فریفتۀ وعده های دروغین بهشتی شده اند که تنها راه رسیدن آنی به آن، همانا  قتل و کشتار بی رحمانۀ "کفار" است. این همان راهی  است که پیشتر القاعده از آن به عنوان تنها راه  جاودانگی و وصال با خدا یاد کرده بود. دکتر سلفی اضافه می کند که خدا از این اعمال خشنود نخواهد بود.

به عقیدۀ فواد مجید مصری، کارشناس حوزۀ دین در عراق، داعش در بریدن سَرغیر مسلمانان و حتی شیعیان تنها به آیۀ چهارم سورۀ محمد،"فَإِذَا لَقِيتُمُ الَّذِينَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقَابِ"، و فتوای امام شوکانی استناد می کند. احمد ابلقی، پژوهشگر اسلام سیاسی نیز عقیده دارد که  فارغ از دلایل سیاسی و اقتصادی، دولت اسلامی دو مشخصۀ اصلی دارد که در احادیث پیامبر اسلام به آن اشاره شده است: روزی گروهی ازمسلمانان که همانند شما نماز می خوانند، روزه می گیرند، و قرآن می خوانند، بر این دنیا خواهند شورید. اینان همان کسانیَ هستند که تجربه و شناختشان از دین، کامل نیست و متشکل از دو طیفند: یکی حاکمِ ظالم و بی رحم که فرمان خواهد راند و دیگری پیروان تندرو که فرمان ها را اجرا می‌کنند.    

نکته قابل تامل تر این است که پیکارجویان دولت اسلامی مواظبند که توسط زنانِ مسلح کشته نشوند زیرا معتقدند که اگر در جهاد توسط زنان کشته شوند، به بهشت نخواهند رفت. احمد اَبلقی می گوید شاید راز استقامت کوبانی که ماهها در محاصره بوده، همین باشد. در مناطقی از کردستان عراق هم که زنان چریکِ حزب کارگران کردستان در برابر داعشیان سنگر گرفته اند، نیروهای دولت اسلامی بیشتر مواظبند تا از بهشت بی نصیب نمانند.

به نظر اَبلقی، داعش، در آرزوی وصال یار و دیدار بهشتِ موعود، به ابزار آدمکشی در منطقه بدل شده است. اگر می خواهند به لقاءالله برسند، دیگر گسترش خلافت اسلامی که آرزویی زمینی است، چه معنایی دارد؟ اگر می خواهند خلافت اسلامی تأسیس کنند، آیا راه دیگری جز جهاد و فتح و تکفیر وجود ندارد؟ داعشی ها در گِرداب اسلام سیاسی و آموزه های دینی صدر اسلام، گرفتارند. ابلقی می افزاید که این افراد باید به کِرامت و ارزش های انسان مدرن احترام گزارند.

 داعش با دو سلاح ایدئولوژیک و نظامی سرگرم تاخت و تاز در منطقه است. دشوار می توان پذیرفت که برخی از بازیگران منطقه ای از پیکارجویان دولت خلافت اسلامی، حمایت نمی کنند. اما به هر حال، این گروه به فرزند ناخلفی بدل شده که نوک پیکان تهدیداتش را به سوی همۀ مظنونین، از غرب تا شرق، نشانه گرفته است. به نظر می رسد که راه اصلی مقابله با داعش، بمباران وحذف فیزیکی نیست. راهکار واقعی عبارت است از آموزش اخلاقی، تغییر نگرش و فهم عمیق آموزه های دینی.