احیای حیات‌وحش؛ موفق در همه جا و ناموفق در ایران

برنامه‌های معرفی مجدد حیات‌وحش که به صورت محلی یا منطقه‌ای نابود و منقرض‌ شده بودند نه تنها در اروپا، آمریکا به دستاوردهای قابل انتظار رسیدند که جانورانی محو شده از طبیعت درعربستان سعودی، عمان، امارات متحده عربی، اسرائیل و هند امروز در زیستگاه‌های طبیعی خود دیده می‌شوند. این در حالی است که ایران با بیش از ۵۶ سال سابقه در نخستین اقدام‌های حفاظتی و تکثیر گونه‌های در خطر انقراض هنوز هیچ موفقیتی به دست نیاورده است.

هر روز اخبار جدیدی از موفقیت برنامه معرفی مجدد (Reintroduce/Reestablishment) گونه‌های وحشی و تجدید حیات‌وحش (Rewilding) در سراسر دنیا منتشر می‌شود. «تجدید حیات‌وحش» برنامه‌ای منسجم‌تر و بلندپروازنه‌تر از «معرفی مجدد» است که بر زیستگاه‌های جدا افتاده از هم و مناطق حفاظت‌شده تمرکز دارد. مناطقی که به صورت جزیره‌‌های دور از هم درآمده‌اند. هدف این برنامه فراهم آوردن شرایطی است که گوشتخواران (گونه‌هایی که در بالای هرم حیات‌ هستند) به صورت طبیعی یبه طبیعت برگردند یا اگر دوباره توسط انسان به زیستگاهی معرفی می‌شوند بتوانند دوام بیاورند.      

در تازه‌ترین اخبار، بایزن (Bison، نوعی گاو وحشی) به علفزارهای ایالت ایلینویز آمریکا بازگردادنده شده است. در اوایل ماه اکتبر ۳۰ بایزن در علفزاری به وسعت تقریبی ۶۱۰ هکتار بازگردانده شدند. گزارش شده این جانوران با زیستگاه جدیدشان انطابق پیدا کرده‌اند. بایزن‌ها از پارک ملی ویند کِیو (Wind Cave) در داکوتای شمالی به علفزارهای ایلینویز معرفی شدند. گفته می‌شود یایزن‌ها در پارک ملی از نژادی خالص هستند. 

...و دوباره در آمریکا
بایزن پیش از این نیز در سال ۲۰۰۸ در ایالت ایوآ با موفقیت به طبیعت معرفی شده بود. به علاوه آمریکا تجربه‌های موفقی در ارتباط با باز گرداند گرگ به طبیعت دارد؛ برنامه 

بازگرداندن گرگ خاکستری به پارک ملی یلواستون در ۱۹۹۵ شروع شد ده سال بعد جمعیت آن در حدود ۳۲۵ قلاده برآورد شد. در ۱۹۸۰ تنها پنج گرگ مکزیکی در جنوب آمریکا به دام افتادند، در اسارت تکثیر شدند و جمعیت آنها به ۳۰۰ قلاده رسید. در سال ۱۹۹۸ آمریکا در برنامه‌ای مشترک با مکزیک تعدادی از این گرگ‌ها را در جنگل آپاچی-سیتگریورز 

(Apache-Sitgreaves) در ایالت آریزونا و تعدادی را در صحرای آبی در مکزیکو سیتی رها کرد. برآورد شده در طبیعت تعداد گرگ‌ها از ۵۰ قلاده گذشته است. 

بازگشت به اروپا
برنامه‌های «معرفی مجدد» در آمریکا پا گرفته‌اند و برنامه «تجدید حیات‌وحش» در اروپا با جدیت و گستردگی فزاینده‌ای به اجر در می‌آیند. دستاورد اجرای این برنامه امروز برای اروپا مایه مباهات است. در طبیعت انگلستان بایزون اروپایی، خروس سیاه، سگ آبی، سنجاب سرخ و عقاب سر سفید و خرس قهوه‌ای مشاهده می‌شود. در مناطق وسیعی در آلمان، اتریش و فرانسه مردم از مشاهده گرگ خبر داده‌اند. حتی در عرصه‌هایی که برای سال‌ها رد و اثری از این سگ‌سان وجود نداشت مثل منطقه مرزی هلند و بلژیک، بازگشت طبیعی این گوشتخوار، کارشناسان حیات‌وحش و مردم را شگفت‌زده کرد. بازگشت گرگ به طبیعت (هم در اروپا و هم در یلواستون پارک) به زادآوری درختان و توسعه جنگل نیز کمک کرد. گرگ‌ها با اثری که روی جمعیت گوزن‌ها و سایر علفخواران گذاشتند، فرصت زادآوری برای جنگل فراهم کردند.
آیبکس آلپ در فرانسه، ایتالیا و سوئیس، شنگ در هلند، دال معمولی در فرانسه و ایتالیا، هما در کوه‌های آلپ در سوئیس و شاهین در آلمان، لهستان، سوئد و نروژ که زمانی اثری از آنان نبود، بار دیگر آزاد و رها در طبیعت مشاهده می‌شوند. 
اروپا امروز و در راس آنها انگلستان به دنبال بازگرداندن سیاه‌گوش به طبیعت است. برنامه حفاظت و بازآوری آن در بخش‌هایی از اسپانیا با موفقیت به ثمر نشسته است. فعالان محیط‌زیست نظیر جورج مونبیوت (George Monbiot) عقیده دارند که باز گرداندن جانورانی نظیر سگ‌آبی و سیاه‌گوش و گرگ نه تنها در افزایش تنوع گونه‌های جانوری که در بهبود و افزایش تنوع گونه‌های گیاهی نیز نقش خواهند داشت. 
تجدید حیات‌وحش در اروپا مشتمل بر حفاظت از کارکردهای یک اکوسیستم و ممانعت از کاهش تنوع‌زیستی آن است. به علاوه این برنامه هدف بلندپروازانه دیگری را نیز دنبال می‌کند؛ اتصال زیستگاه‌های جزیره‌ای شده و احیای مسیرهای مهاجرت جانوران. 

 موفقیت در سایر نقاط

در اجرای برنامه‌های حفاظتی و بهبود شرایط تنوع زیستی فقط آمریکا و اروپا موفق نبوده‌اند. کشورهای کمتر توسعه یافته یا در حال توسعه نیز در این راستا دستاوردهای مثبتی داشته‌اند. به عنوان مثال عربستان،‌ امارات متحده عربی،‌ عمان، اسرائیل نسل اوریکس عربی را در طبیعت احیا کنند. این گونه زمانی «منقرض شده در طبیعت» محسوب می‌شد. اینک بر اساس طبقه‌بندی جدید اتحادیه جهانی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) با دو رتبه صعود به عنوان گونه‌ای آسیب‌پذیر شناخته می‌شود.

 عربستان و امارات احیای نسل هوبره (پرنده‌ای بزرگ جثه و خاص مناطق بیابانی) و جمهوری آذربایجان و گرجستان نسل آهو را به اجرا گذاشته‌اند و گزارش‌ها از رضایت نتایج این برنامه‌ها حکایت دارد. به علاوه، اسرائیل برنامه معرفی مجدد گونه‌هایی که نام‌شان در تورات آمده است را جدی پیگیری کرده است. این کشور در اوایل دهه ۸۰ میلادی برنامه احیای نسل گورخر و گوزن زرد ایرانی را کلید زد. 
اسب پرژوالسکی که از دشت‌های مغولستان محو شده بود امروز جمعیت آنها به حدود ۴۰۰ راس می‌رسد. این جمعیت از ۱۳ راس اسب دو رگه (نژاد ناخالص) به وجود آمده که از باغ‌وحش‌های سراسر دنیا جمع‌آوری شدند.
باقی‌مانده شیر ایرانی که زمانی گستره پهناوری را زیر قلمرو خود داشت تنها در جنگل‌های گیر در ایالت گجرات هندوستان غرش می‌کرد. از سال ۲۰۱۳ با مجوز دادگاه عالی این کشور برنامه معرفی دوباره شیر به پناهگاه حیات‌وحش کونو در فاصله‌ای بیش از هزار کیلومتر دورتر آغاز شده است. قرار است در این منطقه برنامه بازآوری یوزپلنگ نیز اجرا شود.  

... و شکستِ ایران 

لحظه آزاد شدن جانوران در طبیعت را می‌توان آسان‌ترین بخش کار دانست. پیش از این لحظه‌ها، ساعت‌ها مطالعه، بررسی‌ علمی و مشاوره و نیز بهسازی منطقه انجام شده است. 
۵۶ سال پیش نخستین بارقه‌های احیای نسل گوزن زرد ایرانی به چشم خورد. پیش از آن گمان می‌رفت این جانور به کلی منقرض شده است. اما در سال ۱۳۳۴ معلوم شد تعدادی از آنها در جنگل‌های دز و کرخه باقی‌ مانده‌اند. در سال ۱۳۳۶ شکارچی آلمانی به نام ورنر ترنزه (Werner Trense) دو راس‌ گوزن زرد را بر حسب تصادف و البته با پیگیری بسیار پیدا کرد و به باغ‌وحش اُپِل در آلمان برد. در سال ۱۳۴۲ خسرو سریری،‌معاون وقت سازمان محیط‌زیست شش راس دیگر را از زیستگاه اصلی زنده‌گیری و به دشت ناز در ساری منتقل کرد. گوزن‌ها پس از تکثیر و طی سالیان متمادی به نقاط مختلف انتقال یافتند؛ از جمله به سمسکنده در مازندران، دز در خوزستان، جزیره اشک و کبودان در دریاچه ارومیه، زردلان کرمانشاه، جزایر کیش و لاوان، منطقه میان‌کتل فارس،‌ لوندویل در آستارا، باغ شادی در یزد، مانش و قلارنگ در ایلام و بیجار. اما هیچ‌گاه فرصت نیافتند که به زیستگاه اصلی برگردند و در طبیعت آزادانه رها باشند.
گور ایرانی جانوری در حال انقراض نیز سرنوشتی کم و بیش مشابه گوزن زرد دارد. یازده راس گور در سال ۱۳۵۶ از منطقه حفاظت‌شده توران زنده‌گیری و در منطقه خوش‌ییلاق در سمنان آزاد شدند. جمعیت رو به رشد آنها بعد از انقلاب افت شدیدی پیدا کرد و تنها دو راس باقی ماند که در سال ۱۳۸۴ توسط شکارچیان غیرمجاز از پا در آمدند. در سال ۱۳۷۷ چهار راس گور از منطقه توران زنده‌گیری و به محوطه‌ای محصور در گوراب یزد منتقل شدند. امروز جمعیت آنها بیش از ۳۳ راس است. اما برنامه‌ای برای آزادسازی در طبیعت به اجرا در نیامده است. این وضعیت گریبان شماری از مرال‌ها را گرفته است که در اسارات و در منطقه حفاظت شده ارسباران در آذربایجان شرقی به سر می‌برند. 
ببر سرنوشتی به مراتب غم‌انگیزتر دارد. بهار ۱۳۸۹ روس‌ها دو قلاده ببر قفسی دادند و دو قلاده پلنگ در اسارت از ایران گرفتند. هدف این معامله احیای نسل ببر در پناهگاه حیات‌وحش میانکاله بود. بعد از هشت ماه ببر نر و پس از دو سال ببر ماده به دلیل بیماری واگیردار و باکتریایی موسوم به مشمشه مردند. در عوض پلنگ‌ها در روسیه تکثیر شدند. 
تا امروز ایران در زمینه تجدید حیات‌وحش یا معرفی مجدد گونه‌ها به طبیعت موفق نبوده است. با روند فعلی واگذاری اراضی حفاظت شده، تخریب زیستگاه‌ها، کمبود نیروی انسانی آموزش دیده برای حفاظت مناطق، فقدان مدیریت پایدار و نیروی متخصص برای پایه‌گذاری و پیگیری پروژه‌هایی از این دست به نظر نمی‌رسد ایران هیچ بختی برای احیای نسل جانوران وحشی داشته باشد.