عصر احمد شهید رو به پایان است؛ به این پایان چگونه نزدیک می شویم

عصر گزارشگری موریس کاپیتورن و نظارت وی بر وضعیت حقوق بشر در ایران که به پایان رسید، هنوز امیدهای حقوق بشری مثل برگ خزان زیر پای محمد جواد لاریجانی و همفکران او در سطوح بالای مدیریتی نابود نشده بود. پس از او کمیسیون حقوق بشر به تعیین یک ناظر و گزارشگر ویژه برای ایران رای نداد. فارغ از وارسی علل جهانی و سیاسی این تصمیم، گفتمان حقوق بشری که بین ایران و اروپا در جریان بود، بر این تصمیم اثرگذار شد. در غیاب گزارشگر ویژه، برخی کارشناسان موضوعی حقوق بشری به ایران راه می یافتند و برخی وعده ها برای بهبود وضعیت حقوق بشر در ایران به صورت شفاهی به طرف اروپائی داده می شد. ایران در این مذاکرات هرگز متعهد نشد تا به تکالیف خود متناسب با اعلامیه جهانی حقوق بشر و دو میثاق مرتبط با آن عمل کند، اما در مواردی مانند سنگسار و اعدام زیر هیجده ساله ها قبول کرد بدون تجدید نظر در قوانین، اجرای این مجازات های ضد حقوق بشری را تعطیل کند. تعطیل احکام شرعی که گفته می شود "قوانین ایران" مصادیقی از آنهاست، به مفهوم الغای آن مجازات ها نیست. تعطیل حکم، امری موقت و بر پایه مصلحت است و هرگاه تشخیص بدهند که آن مصلحت منتفی شده است، اجرای حکم را از سر می گیرند. همین هم شد و وقتی اروپا با امریکا در منع ایران از گسترش صنایع هسته ای، همسو شد، اجرای سنگسار و اعدام زیر هیجده ساله ها را آشکارا از سر گرفتند و از آن پس نقض حقوق بشر( در مقایسه با دوران خاتمی ) شدت یافت. 

در غیاب گزارشگر ویژه حقوق بشری، مانعی پیش روی سیاست های ضد حقوق بشری ایران نبود. به تدریج بحران هسته ای، حساسیت های حقوق بشری نسبت به ایران را به حاشیه راند. هنوز وضعیت حقوق بشر در ایران دغدغه خاطر نهادهای سیاسی موثر در جهان نیست. نقض گسترده حقوق بشر در منطقه و در مجموعه جوامع اسلامی، چنان است که شاید آن نیز عامل تاثیرگذاری بوده است در حساسیت زدائی نسبت به ایران. از آن بیش بی اعتنائی جهان غرب به نقض حقوق بشر و حقوق زن در عربستان سعودی، به سخنگویان حکومت جمهوری اسلامی دل و جرات بیشتری داده است تا این فقره را به فهرست سیاسی کاری غرب در اقدامات حقوق بشری اش بیفزاید و به این بهانه بیش از پیش امنیت زنان، غیرمسلمانان،منتقدین و مخالفان را متزلزل کند. در همه حال شرایط جهانی عامل مهمی بوده در تداوم نقض گسترده، هدفمند و سیستماتیک حقوق بشر در ایران. از نقش های روسیه و چین که از تحریم ایران بهره ها برده اند و هردو به نقض حقوق بشر شهره اند و حکومت ایران را از همه حیث حمایت می کنند نمی شود غافل ماند.

اینک مدت پنج سال است که شورای حقوق بشر، دیگر بار احمد شهید را گزارشگر ویژه حقوق بشری برای ایران تعیین کرده و همه ساله توسط شورا، ماموریت وی تمدید شده است. روز دوشنبه احمد شهید گزارش خود را به شورا ارائه می دهد. تا یک بار دیگر شورا می تواند ماموریت احمد شهید را برای یک سال تمدید کند. بنابراین احمد شهید در شرایطی که بهبود وضعیت حقوق بشر در دستور کار مدیران کشور نیست و آمار سالانه اعدام ها به هزار نزدیک شده، در شرایطی که کورسوی امیدی نیست تا روند بازداشت ها و دادرسی در مسیر قانونی قرار گرفته و قوانین تبعیض آمیز اصلاح بشود، به پایان عصر گزارشگری خود نزدیک می شود. با این فرض که ماموریت احمد شهید تا یک سال دیگر تمدید بشود، پس از آن به موجب مقررات ناظر بر شورا، دوران کاری احمد شهید پایان می یابد و دیگر قابل تمدید نیست.

با پایان عصر احمد شهید که پایانی است بر گزارش نویسی های او، نمی توان پیش بینی کرد که سال آینده اعضای شورای حقوق بشر چگونه با ضرورت انتخاب گزارشگر دیگری برخورد خواهند کرد. نمی شود امیدوار بود که سودآوری دولت های عضو شورا که به تبع رفع تحریم ها، میسر خواهد شد، تا چه اندازه به آنها اجازه می دهد بر ضد دولتی که منافع ملی آنها را در زمینه های اقتصادی تامین می کند رای بدهند. از آن بیش دولتی با مشخصات ذاتی جمهوری اسلامی ایران که در ریخت و پاش پول برای دیگر دولت ها به انگیزه بسط قدرت و نفوذ سیاسی دست و دل باز است، حتما برخی دول عضو را خریداری خواهد کرد تا رای ممتنع بدهند یا رای منفی. این ها پرسش هائی است که عجالتا برای آن پاسخی نیست. اما فرض های پیش رو نگران کننده است و نمی توان به آن چه در پیش است امید بست.

نظام بین الملل هرگاه زیر فشار مردم کشوری قرار نگیرد، از خود حساسیت نشان نمی دهد. در عین حال که نمی توان گفت ایرانیان در اعلام اعتراض خود در سطح جهان اهمال کرده اند، نمی توان گفت یک جبهه نیرومند حقوق بشری در جهان تشکیل داده اند. هسته های فعالیت حقوق بشری در سطح جهان فراوان داریم که عموما پراکنده کار می کنند، اما دریغ از این که فعالان و نهادهای حقوق بشر ایرانی بخواهند و بتوانند با یکدیگر به صورت منسجم، جبهه حقوق بشری واحدی را در سطح جهان تشکیل داده و هریک، آن دیگری را به یک تعلق سیاسی خاص متهم نکند. امید این بود که برجام بشود آغازی برای به هم پیوستن بسیار حلقه های حقوق بشری به یکدیگر. چنین نشد و همچنان به شیوه های پیش از برجام، از هر گوشه ای آوای حقوق بشری به گوش می رسد، بی آن که صداهای گوناگون که عموما هدف واحدی را دنبال می کنند در جبهه واحد و نیرومندی خود را بازتاب بدهند. از درک این موضوع غافل مانده ایم تا باور کنیم با وجود تغییرات عمده در شرایط سیاسی کشور، استراتژی و تاکتیک حقوق بشری هم باید و شاید که تغییر کند.

نظام حقوق بشری بین المللی فاقد ضمانت های اجرائی تاثیرگذار است. این نظام را نمی توان در شرایطی که یک حکومت ناقض حقوق بشر توانسته است با برجام،  قدرت های بزرگ جهانی را خوشحال کند، بدون توانمند ساختن یک جبهه حقوق بشری، به سود خود فعال کرد. احمد شهید با آن که در تمام مدت پنج سالی که از دوران ماموریت اش می گذرد نتوانسته است موافقت جمهوری اسلامی ایران را برای سفر به آن کشور جلب کند و از نزدیک با شرایط زندانیان آشنا بشود، بستری را در گستره جهانی برای درک بهتر از وضعیت نابسامان حقوق بشر در ایران فراهم ساخته است.  اینک محافل سیاسی، مدنی، هنری، فرهنگی، حقوقی، و فمینیستی جهان بیش از گذشته از آن چه در ایران می گذرد آگاهی پیدا کرده اند. منابعی که به علت خشم سنگین مردم از وقایع انتخابات 1388 در اختیار احمد شهید قرار گرفته و اغلب شهود عینی بر ستمگری ها بوده اند، تا حدودی کمبود سفر به ایران را رفع کرده و تصاویر زنده ای از آن چه بر اکثریت و اقلیت های ایران می گذرد انتشار یافته است. تلاش برای شکلگیری یک جبهه توانمند حقوق بشری را در این شرایط که ممکن است بزودی ایران از داشتن گزارشگر ویژه به دلائل سیاسی محروم بشود جدی گرفت.      

آیا اساسا کار کردن روی یک چنین اندیشه حقوق بشری و جان دادن به روند اجرائی آن در دستور کار نهادهای حقوق بشری ایرانی که پیاپی گزارش های حقوق بشری یکدیگر را رونویسی می کنند، قرار دارد؟

اگر به ضرورت ایجاد و توانمند ساختن یک جبهه حقوق بشری اندیشه نمی شود، چگونه در پایان عصر احمد شهید و در پایان عصر وجود یک گزارشگر ویژه، می توان نظام بین الملل را با تمام کاستی هایش به کمک فرا خواند. آن هم در شرایطی که به درست یا غلط  ایران شده است گنجی که گوئی تازه آن را کشف کرده اند. چگونه؟