نباید جان مردم، برگ قمار جناح های سیاسی ایران بشود

ناتاشا اشمیت

احمد شهید، گزارشگر ویژۀ شورای حقوق بشر سازمان ملل در امور ایران این روزها بیشتر از همیشه مورد توجه است. بعد از دیدار کاترین اشتون با فعالان مدنی در تهران و اظهارات بان کی مون درباره وضعیت حقوق بشر در ایران، گزارش و اظهارات او نیز خشم رهبران ایران را کامل کرد و موجی از انتقادها علیه او برانگیخته شد. با این حال به نظر می رسد او به این انتقادات و حملات لفظی عادت کرده و سعی می کند کار خودش را انجام دهد. به بهانه انتشار سومین گزارش او درباره وضعیت حقوق بشر در ایران، ایران‌وایر با احمد شهید به گفت و گو نشسته است. بخش اول این گفت و گو، پیش روی شماست.

این سومین گزارش شما دربارۀ حقوق بشر در ایران است. چه چیزهایی از گزارش قبلی تاکنون تغییرکرده­اند؟

تفاوت اصلی بین گزارش سال پیش و گزارش امسال را می­شود «عامل روحانی» نام نهاد. این تفاوت در گفت و گوی دوطرفه با نمایندگان ایران در شورای حقوق بشر سازمان ملل کاملا آشکار بود. پاسخ­های هیئت نمایندگی پیشین تفاوت زیادی با پاسخ­های امروز داشت. پاسخ­های امروز بسیار متعادل­تر بودند. با این حال، آنچه در درون ایران اتفاق می­افتد، تناقض­آمیز است. از یک طرف، حکومت روحانی می­گوید که می­خواهد به مسائل حقوق بشر توجه کند و از طرف دیگر آن­چه در عمل اتفاق می­افتد، بسیار مشوش کننده است، بخصوص در رابطه با افزایش اعدام­ها. وعده­هایی داده شده ولی فقط در کلام، نه به صورت عملی، این یکی ازنگرانی­های اصلی من است. واقعا آن­چه در عمل صورت می­گیرد بسیار ناراحت کننده است. تا به حال تعداد اعدام­ها تقریبا 200 مورد بالا رفته است. نگرانی اصلیِ دیگر، ادامه روند توقیف و ایجاد محدودیت برای رسانه­هاست.

از گزارش­های قبلی چه نتایجی حاصل شده است؟ به طور کلی، هدف اصلی این گزارش و گزارش­هایی مانند آن چیست؟

هدف اصلی این گزارش­ها، جلب توجه افکار عمومی و همچنین حفظِ توجه به کارکرد ایران در زمینۀ حقوق بشر است. در وضعیت عادی که تحقیق خاص در مورد یک کشور خاص صورت نمی گیرد، گزارش­ها از طریق سازمان های فعال هر چهار سال یک بار منتشر می شوند ولی در این میان مردم خبر ندارند که بین دو گزارش چه گذشته است. اما وقتی که کارکرد یک حکومت، سالانه مرورِ می­شود، گزارشی مستقل دربارۀ رویدادها در دست دارید که بر اساسش می­توانید با آن حکومت وارد بحث شوید. این گزارش برای آن کشور هم فرصت و موقعیتی­ است که بتواند به مسائل مطرح شده پاسخ دهد. اکنون مشخص است که در ایران، هر وقت این گزارش ها منتشر می­شوند، بحث های داخلی شروع می شود. بین خودشان بحث می­کنند که چگونه به مسائل مطرح شده در گزارش پاسخ بدهند. در عین حال، قربانیان هم احساس می­کنند که این پرونده و رسیدگی سالانه، برای آنها ایمنی بیشتری با ثبت مواردشان تامین می­کنند. نکته مهم اینکه هیات تازه ای که نماینده ایران در شورای حقوق بشر سازمان ملل است، لحنی متفاوت از سال­های گذشته داشت. ایران هم­چنان مدعی ا­ست که پرونده­اش، پرونده­ای سیاسی­ است، با این حال، سطح تعرض­ کلامی آنها مثل سال­های پیش نبود و هیئت نمایندگی ایران جدیت بیشتری برای درگیرشدن در مسائل نشان داد. البته در سال­های گذشته هم در میان مقامات و گروه­ها افرادی پیدا می­شدند که می­خواستند راهی برای مقابله با مسائل مطرح شده در گزارش پیدا کنند. برای نمونه، وقتی که قبلا دربارۀ اوضاع زندان­ها حرف زدم، متوجه شدم دستور داده­اند اوضاع زندان­های کشور را بررسی کنند. بنابراین وقتی گزارش ما مسائلی را مطرح می­کند و این مسائل در شورای حقوق بشرِ سازمان مطرح می­شوند و رسانه­های بین­المللی به آن توجه می­کنند، یعنی وقتی که در انظار عمومی قرار می­گیرند، مقامات ناچار می­شوند توجه نشان دهند و راهی برای برخورد با مساله و حل مشکل پیدا کنند.

­شما نتوانستید برای تهیه این گزارش به ایران سفر کنید. بنابراین حکومت ایران و دیگران می­توانند شما را متهم کنند که گزارش تان دقیق نیست. بدون سفر به کشور، تا کجا می­توانید به اساس این گزارش مطمئن باشید؟

35 سال پیش که بررسی سالانه مسائل حقوق بشر در کشورهای مختلف شروع شد، عدم امکان سفر به یک کشور مانع بزرگی بود، اما حالا با پیشرفت­ در ارتباطات و تکنولوژی اطلاعاتی، این مسالۀ کم اهمیت­تر شده ا­ست. در سه سال گذشته، ما اطلاعات بسیاری ازافراد مختلف دریافت کرده­­ایم که بسیاری از آنها ساکن ایران هستند. بله، می­شود گفت که با سفر به کشوری امکان ترسیم تصویر متعادل­تری از آن کشور به دست می آید اما در عین حال باید دقت کرد وقتی به کشور دیگری می­روید – این قبلا در مورد پرونده­ کشورهای دیگر پیش آمده – بسیاری هستند که می­خواهند با گزارشگر حرف بزنند ولی می­ترسند گیر بیفتند و مجبور شوند تاوان پس بدهند. پس رفتن به یک کشور به این معنا نیست که لزوما تصویر کامل­تر یا دقیق تری به دست خواهید آورد. در واقع، همه چیز بستگی دارد به درستی تصمیم تان در این که با چند نفر گفت و گو می­کنید، بر چه اساسی انتخاب شان می­کنید و چطور به صحت حرف شان اطمینان می­کنید.

 حکومت ایران می گوید کسانی که با آن­ها صحبت می­کنید، افرادی ضد اسلامی و ضد انقلابی هستند. چه پاسخی برای این اتهام دارید؟ در تهیۀ گزارش به چه منابعی تکیه دارید؟

حکومت ایران می­گوید منابع من قابل اعتماد نیستند، مثلا سازمان­های تروریستی، ضد حکومت و ضد اسلام هستند. اما این حرفی کلی است­، آنها در نظر نمی­گیرند که با چه کسانی حرف زده­ام و به چه منابعی رجوع کرده­ام. من به منابع رسمی رجوع می­کنم، به ترجمۀ رسمی قانون اساسی، به قوانین عمومی و جزائی کشور و به بیانیه­های رسمی روسای دولت و نمایندگان مجلس. بنابراین، گزارش من تا حدود زیادی بر اساس اظهارات و گزارش های رسمی تهیه می­شود، از جمله گزارش­های دولت درباره حقوق بشر به دیگر ادارات سازمان ملل. متاسفانه، در بسیاری ازکشورهایی که در آن­ها حقوق بشر یک معضل است، خط میان ضددولتی بودن و تروریست بودن و یا غیرقابل اعتماد بودن بسیار نازک است. وقتی حقوق کسی که با حکومت مساله دارد، نقض می­شود، درست در این جاست که حقوق بشر در مخاطره قرار می­گیرد، مهم نیست او چه موضعی دارد. پس جای تعجب نیست اگر بسیاری از کسانی که با آن­ها گفت و گو کرده­ام، از جمله کسانی که در زندان هستند، متهم به ضد دولتی بودن می­شوند، ولی ضد دولتی بودن جنایت نیست. مخالفت با سیاست­های یک حکومت یا با رهبرانش نباید جنایت به حساب بیاید و کسی را تبدیل به تروریست کند.

به نظر شما، دلیل این که از خرداد امسال که روحانی به ریاست جمهوری انتخاب شد، تعداد اعدام­ها افزایش یافته، چیست؟ آیا قدرت حاکمه سعی دارد قدرت بخش اجرایی حکومت، یعنی دولت روحانی را محدود کند؟ آیا از دست جامعۀ بین­المللی کاری برای وادارکردن حکومت به کاهش اعدام­ها برمی­آید؟

نکتۀ اول این است که حکومت ایران دقیق بودن ارقام من را انکار نمی­کند. از سال 2004 تا به حال، تعداد اعدام­ها از حدود 99 نفر به نزدیک 700 نفر رسیده و این رقم بالایی­ است، به هرترتیب که حساب کنید، چه به طور مطلق و چه به طور نسبی. این که داستانِ پشتِ بالا رفتن اعدام­ها چیست، فقط می­شود حدس زد. اعدام بالاترین مجازات ممکن است و من حتی تعداد کسانی را که عفو شده­اند یا علی­رغم محکومیت به اعدام به بالای دار نرفته­اند، را در ارقامم منظور نکرده­ام. این که چرا بعد از انتخابات شمار اعدام ها بالا رفته است، فعلا قضاوتی ندارم. باید بیشتر در مورد آنچه دارد اتفاق می­افتد اطلاع کسب کنم. البته غیرعادی نیست که وقتی یک دولت یا رهبرانی می­خواهند در راه اصلاحات پیش بروند، مخالفانی پیدا می­کنند که سعی دارند سد راهشان شوند، اما جهش بزرگی­ست که بگوییم دارند از جسم و جان انسان­ها استفاده می­کنند. این چیزی­ست به کلی متفاوت. تئوری­های مختلفی دراین باره عرضه شده­است و من می­خواهم دربارۀ بعضی ازآن­ها تحقیق کنم، ازجمله این که آیا تغییر در قوانین باعث افزایش تعداد اعدام­ها شده است یانه. اما آخرین چیزی که می­خواهم درباره­اش فکرکنم این است که درجدال میان جناح­ها مردم می­توانند تبدلیل به تلفات جانبی شوند.