فرسایش خاک؛ مرگ خاموش طبیعت ایران

فقط بحران خشک‌سالی نیست که ساکنان ایران‌زمین را تهدید می‌کند، از دست رفتن خاک حاصل‌خیز عامل دیگر نابودی زندگی و حیات است. فرسایش خاک را «مرگ خاموش طبیعت» نیز لقب داده‌اند. بی‌صدا و آرام لایه‌ای از زمین که می‌تواند زندگی‌بخش باشد، فرسوده می‌شود به آب‌های روان راه می‌یابد، در دشت‌های پایین دست پخش می‌شود و یا به دریاچه‌های پشت سدها، تالاب‌ها و دریاها می‌ریزد.

به علاوه، خاک مرزهای پرگهر که سرچشمه هنر بود، قاچاق می‌شود. از این رهگذر، ایران و ایرانیان سرسبزی و حیات را می‌بازند اما سرزمین‌های دیگر سبز و جیب سوداگران پرتر می‌شود.

چه گونه خاکی که برای تولید یک سانتیمتر لایه حاصل‌خیز آن، طبیعت باید صدها سال زمان صرف کند، در ایران به راحتی فرسایش می‌یابد، نابود می‌شود و از دست می‌رود؟ عوامل طبیعی نظیر خشک‌سالی و تغییرات اقلیمی گرچه در فرسایش خاک اثر دارند اما نقش ایرانیان و مدیریت نابخردانه منابع مهم‌ترین علت از دست رفتن خاک است.

«خاک کشور حفاظ خود را از دست داده است و در مواقع ریزش باران شسته می‌شود و به شدت آسیب‌پذیر است. دخالت‌های بی‌مورد در عرصه منابع طبیعی و محیط‌زیست، تجاوز، تخریب و تبدیل اراضی، شخم‌زدن‌های بی‌حد، واگذاری غیرفنی، غیرکارشناسی و غیرعلمی تمامی عواملی هستند که خاک کشور را در معرض نابودی قرار داده اند.»
این نظر «کاظم نصرتی»، معاون پیشین سازمان جنگل‌ها و مراتع است و این روزها ریاست سازمان غیردولتی «جامعه جنگل‌بانی» را هم برعهده دارد. او به خبرگزاری «مهر» گفته است: «خاک ایران با تلفات دو میلیارد تن در هر سال، بیش‌ترین فرسایش را بین کشورهای دنیا دارد که طبق آمارهای ارایه شده، منشا این فرسایش حیرت‌آور، فعالیت‌های ناپایدار انسانی است.»

گزارشی که در بهار ۱۳۸۴ به قلم «لطفعلی عاقلی کهنه‌شهری» و «حسین صادقی» در فصل‌نامه «پژوهش‌های اقتصادی» انتشار یافت، مبنایی شد تا از مجاری رسمی نرخ فرسایش خاک در ایران دو تا دو و نیم میلیارد تن در سال اعلام شود.

در شهریور ۱۳۹۰ رییس وقت «انجمن علوم خاک ایران» در مصاحبه‌ای اعلام کرد میزان سالانه فرسایش خاک در کشور ۱۵ تا ۲۰ تن در هکتار است.

به گفته «محمدرضا نیشابوری» که در دوازدهمین کنگره علوم خاک در دانشگاه تبریز سخن می‌گفت، در دهه ۸۰ شمسی معادل سه میلیارد تن در سال از خاک کشور دچار فرسایش شده است؛ رقمی که بیش از سه برابر متوسط جهانی است و برای جا به جایی این میزان خاک  باید ۳۰۰ میلیون دستگاه خاور 10تن به کار گرفته شود.

در خرداد ۱۳۹۰ قائم مقام پیشین سازمان حفاظت محیط‌زیست در گفت‌وگو با خبرگزاری «ایسنا» نرخ فرسایش خاک را چهار میلیارد تن در سال اعلام کرد. مدتی بعد، یعنی در دی‌ماه ۱۳۹۱ کارشناس سابق سازمان جنگل‌ها و مراتع و مدیرکل کنونی آموزش و مشارکت‌های مردمی سازمان محیط‌زیست در وبلاگ شخصی‌ خود نوشت که این رقم پنج تا شش میلیارد تن در سال است.

گرچه میزان دقیق فرسایش خاک در ایران هم‌چنان نامشخص است اما تمام دست‌اندرکاران و پژوهش‌گران تایید می‌کنند که هدر رفت لایه حاصل‌خیز خاک نرخ بالایی دارد و اراضی وسیعی را در بر می‌گیرد: «۱۲۵ میلیون هکتار در معرض فرسایش آبی و ۳۴ میلیون هکتار نیز در معرض فرسایش بادی قرار دارد.»

به گزارش «همشهری آن‌لاین»، «پرویز گرشاسبی»، مدیرکل سابق دفتر حفاظت خاک و کنترل فرسایش سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور گفته است: «در شرایط فعلی، سیکل فرسایش خاک در کشورمان بیش‌تر از خاک‌زایی است و تا زمانی که عامل خاک‌زایی با فرسایش خاک برابری نکند، این مشکل پا برجا خواهد ماند.»

فرسایش خاک ضرر‌های اقتصادی بسیاری نیز به همراه دارد. «محمدرضا نیشابوری» در مصاحبه‌اش اعلام کرده است، فرسوده شدن خاک در کشور ۱۴ درصد تولید ناخالص ملی است و هر سال ۳۵۰ میلیارد تومان به اقتصاد کشور ضرر وارد می‌کند.

به گفته او، فشار سنگین بر خاک و اراضی کشور برای تولید غذا، افزایش جمعیت، ارتقا نیافتن دانش و فن بهره‌برداری صحیح از منابع خاک در تولید محصول، تاکید بر رسیدن به خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک مانند گندم و نبود شناخت اهمیت و ارزش خاک در سطح جامعه از جمله دلایل نابودی لایه حاصل‌خیز زمین در ایران است.

از بین رفتن پوشش گیاهی اما مهم‌ترین عامل تشدید فرسایش خاک به شمار می رود. بر اساس گزارش «بانک جهانی» که در سال ۱۳۸۴ رسانه‌ای شد، سالانه ۱۲۵ هزار هکتار از سطح جنگل‌های ایران کاهش می‌یابد؛ رقمی در حدود مساحت شهر رشت. در این گزارش پیش‌بینی شده است تا ۵۰ سال آینده عرصه‌های جنگلی ایران به کلی نابود شوند.

سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز اعلام کرده است سالانه ۸۰۰ هزار هکتار از مساحت مراتع کشور کاسته می‌شود که رقمی معادل دو برابر مساحت شهر ساری است. تغییر کاربری اراضی و وجود بیش از حد دام در علف‌زارها و مراتع از دلایل اصلی نابودی پوشش گیاهی به شمار می‌روند. برآورد شده در حدود ۱۲۰ میلیون راس واحد دامی در کشور وجود دارد که این رقم سه برابر بیش از ظرفیت مراتع کشور است. بیش از ۸۶ میلیون راس از این تعداد به مراتع و علف‌زارها وابسته‌اند و تقریبا رایگان تعلیف می‌شوند.

از سوی دیگر، عده‌ای با قاچاق و صادرات نیز خاک ایران را به یغما می‌برند. مدتی است این سوداگری به ویژه به مقصد کشورهای حاشیه خلیج‌فارس رونق گرفته است. «پروین فرشچی»، معاون محیط‌دریایی سازمان حفاظت محیط‌زیست از برداشت و صدور خاک «بسیار غنی» جزیره هرمز از سوی شرکت‌های خصوصی به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس خبر داد.

هم‎چنین بر اساس اعلام رسمی گمرک جمهوری اسلامی، در سال ۱۳۹۰ معادل ۷۵ هزار تن خاک به ارزش هفت و نیم میلیون ‌دلار و در سال ۱۳۹۱ معادل ۱۴۰هزار تن خاک به ارزش ۲۳‌میلیون ‌دلار با کد تعرفه ۲۵۰۸ به عنوان «صادرات غیرنفتی» از کشور خارج شده‌اند.

روزنامه «شرق» به نقل از گزارش رسمی «خانه معدن ایران» نیز نوشت: «در سال ۱۳۹۰ حدود ۱۵۰‌هزار تن انواع خاک‌های به کشورهای حاشیه خلیج‌فارس صادر شده است که به لحاظ اقتصادی اهمیت چندانی ندارد. این در حالی است که خاک فرآوری شده در بازار جهانی کالایی ارزشمند به شمار می‌رود.»

برخی از نمایندگان مجلس می گویند فقط صادرات «خاک صنعتی» و نه «خاک کشاورزی» با دریافت مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت آزاد است.

شماری از مخالفان صادرات خاک حاصل‌خیز کشاورزی به دو قانون استناد می‌کنند؛ «قانون برنامه چهارم توسعه» که در آن هیچ اشاره‌ای به صادرات خاک نشده و نیز ماده چهارم «قانون موافقت‌نامه قرنطینه گیاهی و حفظ نباتات» که فقط در آن آمده است: «به همراه کالاهای صادراتی نباید خاک به کشور طرف متعاهد دیگر صادر یا برده شود.»

 مخالفان خروج خاک از ایران می گویند که در قانون اخیر، میزان و نحوه برخورد با مجرم تعیین نشده است و هم‌چنان خلاء قانونی و اجرایی وجود دارد.

«لایحه جامع خاک» که دولت در سال ۱۳۸۹ به مجلس تقدیم کرد هم‌چنان در انتظار است تا شاید به تصویب برسد. تنها کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس در دی‌ماه ۱۳۹۱ این لایحه را تصویب کرد اما این لایحه نیز نه به صادرات خاک می‌پردازد و نه به قاچاق آن. در حالی که فرسایش خاک با روندی فزاینده، مرگی خاموشی را برای طبیعت ایرانیان رقم می‌زند و به زودی عرصه زیستن را برای ساکنان ایران‌زمین تنگ‌تر می‌کند، نمی‌توان تنها به تصویب قوانین و مقررات دلخوش کرد و در انتظار معجزه ماند. برای نجات آب و خاک ایران فرصت بی‌رحمانه کوتاه است.

برای دیدن گزارش «هفت نکته درباره فرسایش خاک، مولتی مدیا» کلیک کنید.