روزی به یاد پرندگان مهاجر

چرا قرار است یادی کنیم از پرندگان مهاجر؟ آیا فقط چرایی و چگونگی مهاجرت پرندگان اهمیت دارد؟ این موجودات آیا می‌توانند در زندگی ما اثرگذار باشند؟ پرندگان مهاجر در ایران چه وضعیتی دارند؟ چرا در تقویم جهانی یک روز به پرندگان مهاجر اختصاص داده شده است؟ اگر چنین سوال‌هایی از ذهن‌تان گذشته است، نوشتار حاضر سعی می‌کند خیلی خلاصه به آنها پاسخ دهد.

پرندگان مهاجر در آداب و رسوم، سنت‌ها و عقاید مردمان جهان نقشی اثرگذار داشته‌اند. به عنوان مثال هنوز در بخش‌هایی از ایران این اعتقاد وجود دارد که لک‌لک‌ها به خانه خدا می‌روند. وقتی این پرندگان سفید و بزرگ جثه مهاجرت می‌کنند غیبت‌شان سفر به مکه تعبیر می‌شود و برای همین به آنها حاجی لک‌لک می‌گویند. در داستان‌های اساطیریِ یونان، عقاب طلایی و عظیم‌الجثه‌ای همواره در کنار زئوس، خدای خدایان حضور داشته است. در هنر مذهبی مصر باستان، از پرندگان برای به تصویر کشیدن ویژگی‌های خدایان استفاده می‌شد. نمونه آن حوروس یا حاروئریس (Horus) است که او را می‌توان خدای قوش‌سر نامید. نمادی که سر آن شاهین و اندامش مردی است ایستاده. برای حوروس قدرت افسانه‌ای قائل بودند و آن را مشابه پرندگان شکاری توصیف می‌کردند.

تصور این که پرندگان مهاجر می‌توانند در اقتصاد نیز اثرگذار باشند چندان دشوار نیست. طبیعت‌گردی و تماشای پرندگان و عکاسی از آنها روز به روز فراگیرتر می‌شود. فعالیتی که بخشی مهم از صنعت گردشگری شده و میلیون‌ها دلار را وارد این چرخه می‌کند. علاقمندان به تماشای پرندگان برای سفر، اقامت، خورد و خوراک و بلیت ورودیه پارک‌ها پرداخت هزینه‌هایی را متقبل می شوند تا نام پرندگان جدیدی را که دیده‌اند به فهرست مشاهدات خود اضافه کنند. شکار و صید پرندگان مهاجر نیز بخش دیگری از فوائد اقتصادی است که البته مخالفانی نیز دارد. در شمال ایران، وقتی سرما و زمستان کشت‌وکار را تعطیل می‌کند، صید پرندگان به روش‌های سنتی آغاز می‌شود. در این فصل مردم محلی هزاران پرنده را از آب‌بندان و دامگاه‌های استان‌های شمالی کشور صید و راهی بازار فروش می‌کنند. در این میان ممکن است پرندگان با اهمیت و در حال انقراض نیز به دام بیافتند.  

در پژوهش‌های علمی پرندگان مهاجر جایگاهی ویژه دارند. پژوهش‌هایی که درک و شناخت بهتری از جهان پیرامون‌مان ارائه می‌کند. زمانی دانشمندان با نصب حلقه بر پاهای پرندگان سعی داشتند مسیرهای مهاجرت آنان را شناسایی کنند. امروز این عمل با بهره گیری از تکنولوژی روز و استفاده از جی‌پی‌اس، دقیق‌تر و سریع‌تر انجام می‌شود. مثلا به تازگی مشخص شده پرستوی دریایی شمالگان مسیر مهاجرت حیرت‌انگیزی دارد؛ این پرنده ۳۵ سانتیمتری که حدود ۸۰ تا ۱۲۰ گرم وزن دارد هر سال بین دو قطب شمال و جنوب پرواز می‌کند. همچنین ثابت شده پرندگان مهاجر در گرده‌افشانی گل و گیاه، انتشار بیماری‌ها و امراض نیز سهم دارند. آگاهی از مسیر مهاجرت آنها می‌تواند در کنترل و پیشگیری بیماری‌ها موثر باشد. وقتی بدانیم بین شیوع آنفلوانزای مرغی در جوامع انسانی و مسیر و زمان مهاجرت پرندگان رابطه‌ای جدی وجود دارد می‌توانیم نسبت به مقابله با آن بیماری آماده باشیم.

پرندگان مهاجر همچنین می‌توانند نشانه‌هایی از تخریب محیط‌زیست باشند. اگر به یاد بیاوریم که چه تعداد پرنده مهاجر (نظیر پلیکان و فلامیگو) به دریاچه ارومیه مهاجرت می‌کرد و از اوایل دهه ۱۳۸۰ این روند به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرد، درمی‌یابیم رابطه معنی‌داری بین عدم حضور پرندگان مهاجر و نابودی بزرگترین دریاچه داخلی ایران وجود داشته است. در آن زمان هیچ کس هشدار کارشناسان را جدی نگرفت تا این که بالاخره توفان نمک و شور شدن چاه‌ها در حوزه دریاچه ارومیه باعث شد خشک شدن ارومیه مورد توجه قرار گیرد. درنای سیبری از پرندگان رو به انقراضی است که زمستان‌ها به شمال ایران مهاجرت می‌کند. شمار آنها هر سال کمتر و کمتر شد. این درناهای سفید بعضی سال‌ها به ایران مهاجرت نکردند و در بعضی سال‌ها نیز کمتر از تعداد انگشتان یک دست زمستان‌ها را در سرخرود، ازباران و فریدون‌کنار در مازندران گذراندند. ظرف شش سال گذشته فقط یک درنای سیبری به ایران مهاجرت کرده است. درنایی که «امید» نامیده می‌شود و هر زمستان حدود سه هزار کیلومتر را طی می‌کند تا به مازندران برسد.

عروس‌غاز پرنده‌ای زیبا با سینه‌ای سرخ‌رنگ از خانواده اردک‌هاست که زمانی گله‌های پرتعداد آنها راهی ایران می‌شد. اگر پای حرف‌های شکارچیان یا کارشناسان محیط‌زیست قدیمی بنشینید برای‌تان خاطراتی تعریف می‌کنند از حضور پرشمار عروس‌غاز‌ها حتی در آبگیر‌های مناطق بیابانی ایران، نظیر تالاب بندعلی خان در جنوب ورامین. اما سال‌هاست که از آن حضور چشمگیر و مهاجرت فصلی و دسته جمعی اثری نیست. اینک نسل عروس‌غاز در سراسر جهان رو به انقراض است. پرنده‌شناسان معتقدند تخریب تالاب‌ها و زیستگاه‌های مهم پرندگان مهاجر، مهم‌ترین دلیلی است که ایران همچون گذشته میزبان این جانوران نیست.

هشت سال از زمانی می‌گذرد که برای نخستین بار در تقویم جهانی یک روز به پرندگان مهاجر اختصاص یافت. دو سازمان بین‌المللی توافق‌نامه‌ای را امضا کردند تا دومین آخر هفته ماه مه به عنوان «روز جهانی پرندگان مهاجر» نامگذاری شود. دبیرخانه کنوانسیون بین‌المللی حفاظت از گونه‌های مهاجر وحشی و دبیرخانه توافق‌نامه پرندگان آبزی مهاجر آفریقا-اروآسیا ایده‌ای را عملی کردند که سال‌ها پیش در آمریکا شکل گرفته بود. در واقع ایده اصلی این روز به سال ۱۹۹۳ بر می‌گردد وقتی که سازمان شکار و صید آمریکا، مرکز پرندگان مهاجر اسمیت‌سونین و آزمایشگاه پرنده‌شناسی کورنل تصمیم گرفتند روزی را به نام پرندگان مهاجر اختصاص دهند و با برپایی جشن و گردهمایی در این زمینه اطلاع‌رسانی کنند.

«مقصد پرواز: پرندگان مهاجر و گردشگری» موضوع و عنوانی است که امسال برای «روز جهانی پرندگان مهاجر» در نظر گرفته شده است. امسال قرار است رابطه بین حفاظت پرندگان مهاجر، توسعه جوامع محلی و گردشگری برای تماشای حیات‌وحش مورد تاکید قرار بگیرد. هر سال بیش از یک میلیارد گردشگر در سراسر جهان سفر می‌کنند. تماشای حیات‌وحش یکی از پررونق‌ترین شاخه‌های گردشگری است و چنانچه فعالیت‌های پرطرفدار پرنده‌ْ محور (تماشا یا  عکاسی از پرندگان) در حوزه گردشگری به درستی مدیریت و ساماندهی شود، هم مردم جامعه محلی و هم گردشگران و هم پرندگان مهاجر می‌توانند از شرایط موجود به طور متقابل بهره‌مند شوند. در کارزار اطلاع‌رسانی امسال سازمان جهانی گردشگری نیز با برنامه‌های «روز جهانی پرندگان مهاجر» همراهی و همکاری خواهد کرد.

سال‌های گذشته ایرانیان داخل و خارج کشور برای گرامیداشت این روز مشارکت داشتند. تورهای دانش‌آموزی، برنامه‌های یک روزه آموزشی یا مصاحبه‌ با رسانه‌ها و برنامه‌های رادیویی از جمله فعالیت‌هایی هم‌وطنان‌مان بوده است. وب‌سایت «روز جهانی پرندگان مهاجر» همه را تشویق می‌کند که در دومین آخر هفته ماه مه بیش از هر زمان دیگری این جانوران را دریابند و سایرین را نیز از فعالیت‌شان آگاه سازند. به همین دلیل هر اقدامی را که به مناسبت  این روز در زمینه افزایش آگاهی عمومی و آموزش (نظیر جشن گرفتن، برگزاری تور، گردهمایی، نوشتن مقاله، تولید برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و ...) انجام شده باشد می‌توان روی وب‌سایت روز جهانی پرندگان مهاجر به اشتراک گذاشت. آیا برای این روز برنامه‌ یا فعالیتی خواهید داشت؟