سعودی با کارت های اعدام و حمله به سفارت چگونه بازی کرد؟

ایلیا جزایری

بحرانی قطع روابط ایران و عربستان، اگرچه شکلش سیاسی است اما بیش از همیشه، بازتاب‌های مذهبی است. شاید در تاریخ معاصر، هیچ زمانی تنش شیعی-سنی به این اندازه نرسیده باشد.

دور تازه تنش‌ها، پس از اعدام ۴۷ تن در عربستان سعودی آغاز شد؛ محکومانی که تنها ۴ تن از آن‌ها شیعه بودند، اما به جز بیانیه‌ای که گروه «داعش» صادر کرد و در آن قول انتقام از «هم‌رزمان» خود را داد، بلند‌ترین صدای اعتراض از سوی شیعیان بود، به ویژه در ایران و عراق. اشاره اصلی به این اعتراض‌ها هم شخص «نمر باقر النمر» است؛ روحانی شیعه سعودی که دست پرورده حوزه عملیه قم است و صدایش در سعودی برای برپایی «نظام ولایت فقیه» در این کشور، بسیار بلند بود. هم اکنون با مراجعه به سایت «یوتیوب» می‌توان ده‌ها سخنرانی از النمر را یافت که در خواست برپایی نظام ولایت فقیه را مطرح می‌کند.

شیعیان معترضان به اعدام النمر می‌گویند النمر، اعتراض‌هایش را مسالمت آمیز مطرح می‌کرده و «پاسخ سخن با شمشیر» را، اقدامی نادرست و محکوم می‌دانند. این بخش از معترضان، اشاره‌ای به اعدام ۴۳ سنی نمی‌کنند که به اتهام عضویت در گروه القاعده، دستگیر شده بودند. البته اعدام شدگان این گروه هم از کسانی نبودند که دست به اسلحه برده باشند، مانند «فارس آل شویل الزهرانی»، نظریه‌پرداز القاعده در سعودی بود که تنها به طرح اندیشه می‌پرداخت.

از سخنان مقام‌های عربستان سعودی می‌توان دریافت که آن‌ها می‌دانستند اعدام النمر و سه تن دیگر از شیعیان، موجی از اعتراض‌ها را در خارج در پی خواهد داشت؛ اما حساب‌هایشان این گونه بود که پیامد‌ها در داخل، محدود و قابل کنترل خواهد بود.

در میان افزایش تنش‌ها در منطقه و سلسله‌ای از انفجار‌ها و حملات مسلحانه در سعودی که از اواخر سال ۲۰۱۴، جان بیش از ۵۰ تن را در این کشور گرفت، حکومت سعودی می‌خواست این هشدار را برساند که با هر گونه حمایت از گروه‌های سنی تندرو، به شدت مقابله خواهد شد.

خاندان آل سعود حاکم، افزایش نفوذ ایران شیعه در خاورمیانه را تهدیدی برای امنیت خود می‌داند اما در داخل سعودی، اعتراض شیعیان برای حکومت این کشور نگران کننده نیست و در مقابل، عصیان اکثریت سنی بسیار نگران کننده است به ویژه اینکه حکومت، برپایه تایید محافظه کاران در داخل و ائتلاف‌ها با غرب استوار است. همه تهدیدهایی که حکومت سعودی تاکنون با آن روبرو شده، از شورش قبیله‌ای در دهه بیست قرن گذشته، تا آشوب در دهه شصت قرن گذشته، اشغال مسجد الحرام در سال ۱۹۷۹ و اعتراض‌های خیابانی در دهه نود قرن گذشته، همه ناشی از خشم سنی‌ها بود. به این مولفه ها می توان رشد گروه هایی چون القاعده و یا بهره برداری داعش از سلفی های سنی را افزود.

با اعدام اندیشنمندان و برخی جنگجویان گروه القاعده، ریاض می‌خواست تصمیم خود را برای مقابله قاطع با تندروی نشان دهد و با اعدام چهار تن از شیعیان، به جامعه محافظه کاران سنی می‌خواست نشان دهد که همچنان در کنار آن‌ها می‌ایستد.

ریاض معتقد است با اعدام‌ها، نه تنها هشداری مادی و ملموس به کسانی که اقدام برنامه ریزی و اجرای حملات در سعودی می‌کنند، بلکه در پی از میان بردن اندیشه تندرو و مبلغان این اندیشه است. این را با تمرکز رسانه های رسمی سعودی بر «فارس آل شویل الزهرانی»، به وضوح می‌تواند دید.

رسانه‌های رسمی سعودی آل شویل الزهرانی را، نظریه‌پرداز اصلی القاعده و توجیه کننده سلسله حملات خونبار در این کشور که توسط القاعده انجام شد، معربی کرده‌اند. الزهرانی که حکومت سعودی او را «یکی از سران فتنه و واعض تکفیر» لقب داده است، در متبلور شدن اندیشه تندرو‌ها که آل سعود را «مرتد از اسلام» می‌داند و کشتن آن‌ها و هم‌پیمانانشان را واجب می‌داند، نقشی اصلی ایفا کرد.

رسانه‌های رسمی سعودی، الزهرانی سنی و النمر شیعه را، مساوی دانسته و هر دوی آن‌ها را «تشویق کنندگان به خشونت و تروریسم» معرفی می‌کنند.

به نظر می‌رسد این تلاشی از سوی نظام حاکم بر سعودی به منظور دادن اطمینان به محافظه کاران است تا به آن‌ها بگوید اعدام‌های اخیر، به معنی پشت کردن ریاض به طایفه آن‌ها نیست.

در فضای پس از اعدام اما پس از حمله به سفارت عربستان در تهران، سعودی تلاش کرد از فرصت پیش آمده با استناد به قوانین و معاهده‌های بین المللی، بهترین استفاده را بکند. در این راه با رایزنی‌هایی که انجام داد، شماری از متحدان عربی خود را برای همنوا شدن با خود، متقاعد کرد. آنچه در این زمینه به سعودی کمک کرد، منافع مشترکش با کشورهای عربی در بحران‌های منطقه از جمله عراق، سوریه و یمن بود. این‌ها علاوه می‌شود بر شکایت‌هایی که کشور‌ها هر از چند گاهی از کشف «هسته‌های وابسته به ایران» می‌کنند.

سعودی و هم پیمانانش اکنون بهترین دستاویز قانونی و دیپلماتیک را یافتند تا حد اکثر فشار بر ایران را بیاورند؛ آنچه پیش می‌آید، نتیجه انبوهی از اختلاف و تنش‌ها است که به صورت سینوسی ادامه داشت.

علاوه بر آن، ریاض از برخی از اقدام‌های ایران و سکوت غرب در برابر آن ناراضی است از جمله آزمایش‌هایش موشک‌های بالستیکی و پرده برداری از سامانه‌های جدیدی موشکی پس از توافق هسته‌ای. یک منبع نزدیک به نظام سعودی به خبرگزاری رویترز گفته است: «معنی موضع سعودی در برابر ایران است که کاسه صبرمان لبریز شده است». این منبع افزوده است: «بار دیگر ایران ایران اهمیت ندادن خود را به غرب نشان داد، ایران به حمایت از تروریسم ادامه داده و آزمایش موشک‌های بالستیکی انجام می‌دهد اما هیچ کس هیچ اقدامی نمی‌کند. سعودی‌ها اکنون حتی به خشم کاخ سفید اهمیت نمی‌دهند».

در زمینه دیپلماسی، سعودی تمام فشار ممکن را می‌آورد. به شورای امنیت شکایت کرده و این نهاد بین المللی هم بیانیه‌ای شدید اللحن در محکومیت حمله به سفارت سعودی در تهران صادر کرده است. قرار است شورای همکاری خلیج فارس و اتحادیه عرب هم برای بررسی ماجرا تشکیل جلسه دهند.

هنوز مشخص نیست سعودی تا کجا بتواند انزوای ایران را بیشتر کند. در این میان کشورهایی در تلاش برای ایفای نقش منطقه‌ای برای می‌انجی‌گری میان ایران و سعودی پیش قدم شدند. روسیه و ترکیه در صدر این کشور‌ها هستند. آمریکا هم ترجیح می‌دهد تنش بالا نرود تا بتواند به راه حلی برای بحران‌های منطقه‌ای دست یابد.

اگر این بحران در روابط میان ریاض و تهران هرچه سریع‌تر حل و فصل نشود، می‌تواند تاثیر خود را در تشدید بحران کشورهای پر تنش به ویژه عراق، سوریه و یمن بگذارد؛ اگرچه عبد الله المعلمی سفیر عربستان سعودی در سازمان ملل متحد گفته است تنش با ایران تاثیری بر تلاش‌ها به منظور یافتن راه حل مسالمت آمیز در بحران‌های سوریه و یمن نخواهد داشت.

اما تحولات ۴۸ ساعت اخیر، نشان دهنده واقعیت دیگری است: در عراق شیعیان برای سومین روز علیه سعودی دست به تظاهرات زده و خواهان قطع روابط با این کشور و تحریم‌های کالا‌هایش شدند. به دو مسجد سنی در شهر حله هم حمله شد. در سوریه، شورای ملی نیروهای اپوزیسیون، خواستار قطع روابط کشورهای جهان با ایران شد. در یمن هم حوثی‌ها جانب ایران را گرفتند و از انتقام برای خون النمر داد سخن سر دادند.

لبنان هم دور از تنش‌ها نیست؛ صف بندی‌ها شدید‌تر شد، حزب الله از انتقام خون النمر سخن می‌گوید و حریری و جعجع، دخالت در امور داخلی سعودی را محکوم می‌کنند؛ از این رو به نظر می‌رسد یافتن راه حل برای بحران خلا ریاست جمهوری در این کشور که زمزمه‌هایی از به نتیجه رسیدن آن بود، به آینده‌ای نا‌معلوم موکول شود