نبض اقتصاد و زندگی در بازار تبریز؛ نخستین بازار تاریخی ثبت شده جهانی

زيبا عليزاده، شهروند خبرنگار از تبریز

بزرگ‌ترین اثر ثبتی ایران، وسیع‌ترین مجموعه تاریخی به هم پیوسته جهان، ثبت شده در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان بزرگ‌ترین مجموعه مسقف آجری جهان، اینها همه بخشی از ویژگی های شناخته شده بازار تاریخی و سنتی تبریز است.

بازاری که «ژان شاردن» جهانگرد شهیر فرانسوی آن را عالی‌ترین بازارهای آسیا دانسته و ابن بطوطه جهانگرد مراکشی درباره آن گفته است: «بازار تبریز یکی از بهترین بازارهایی بود که من در همه شهرهای دنیا دیده‌ام.»

طبق آمار منابع رسمی مجموعه بازار تبریز به عنوان مرکز اصلی داد و ستد و نبض اقتصادی شهر دارای 20 راسته و بازار، 35 سرا، 25 تیمچه، 11 دالان، و حدود پنج هزار و 500 مغازه و 40 نوع صنف است. داشته های این بازار البته صرفأ به همین قسمتهای تجاری خلاصه نمی شود، در این بازار علاوه بر این 20 مسجد و 9 مدرسه دینی نیز وجود دارد.
این بازار تاریخی و بی مانند اگر چه در سال 1354در فهرست آثار ملی ثبت شده‌ بود اما در مردادماه سال 1389خورشیدی به‌عنوان نخستین بازار جهان و یازدهمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو با شماره 1346 به ثبت جهانی رسید.  قدمت بازار تبریز به قرنهای دور و زمان رونق جاده ابریشم بر می گردد، آنگونه که در کتاب فرهنگ جغرافیایی شهرستان تبریز (صفحه‌های 132 و 133) آمده است ؛ «به دلیل قرارگرفتن شهر تبریز بر سر چهارراه جاده ابریشم و گذر روزانه هزاران کاروان از کشورهای مختلف آسیایی، آفریقایی و اروپایی از آن، این شهر و بازار آن از رونق بسیار خوبی برخوردار بوده است.»

با این حال بنای کنونی بازار تبریز به سالهای بعد از 1193 هجری قمری بر می گردد، چرا که در این سال بنای این بازار بر اثر زمین لرزه ای بزرگ ویران شد و به تلی از خاک بدل شد، اما پس از مدتی معمارانی چیره دستی که اواخر دوره زندیه و اوایل قاجاریه در تبریز حضور داشتند شروع به بازسازی و نوسازی قلب اقتصادی این شهر کردند، نتیجه کارشان خلق این شاهکار معماری بود که چند قرن بعد تحسین کارشناسان سازمان یونسکو را به همراه داشت و زمینه ساز ورود نامش را به فهرست آثار ثبت شده جهانی فراهم کرد.

افتخارات بازار تاریخی تبریز البته کم نیست، پس از دریافت لوح ثبت جهانی در سال 2010 ، سه سال بعد و در سال 2013 بار دیگر نام این بنای تاریخی به دلیلی دیگر در سر خط خبرهای میراثی مهم دنیا قرار گرفت، ماجرا از این قرار بود که پروژه نوسازی بازار تبریز به عنوان یکی از پنج طرح برگزیده هیئت داوران جایزه معماری آقاخان در سال 2013 شد.
جایزه معماری آقاخان جایزه‌ای است که هر سه سال یک بار از سوی بنیاد شبکه توسعه آقاخان به یک یا چند معمار زنده اعطا می‌شود. این جایزه که در سال ۱۹۷۷ از سوی کریم آقاخان پایه گذاشته شده، از نظر مالی برترین جایزه معماری در جهان بشمار می‌آید چرا که به برندهٔ این جایزه 500 هزار دلار آمریکا داده می‌شود.

جایزه بازار تبریز به «سازمان میراث فرهنگی ایران، دفتر آذربایجان شرقی» به عنوان مجری این طرح تعلق گرفت و محمد بهشتی، مشاور رئیس سازمان میراث فرهنگی از طرف ایران این جایزه را دریافت کرد.در وب سایتهای مربوط به سازمان میراث فرهنگی و پایگاه ثبت جهانی بازار تبریز درباره ویژگی های آن آمده است:« طاق‌ها و گنبدهای مقرنس بلند آن، سازه‌های آجری به هم پیوسته، آرایش مغازه‌ها، کثرت تیمچه‌ها، وجود انواع مشاغل و تعداد زیادی مدرسه و مسجد که در کنار سراهای بازرگانی قرار گرفته‌اند، این بازار را نمونه‌ای عالی از محیط تجارت و زندگی اسلامی و شرقی ساخته‌است. سبک معماری، کثرت سراها و تیمچه‌ها و وجود تعدادی مدرسه و مسجد نیز به این مجموعه اهمیت و امتیازی خاص داده‌اند.»

در معرفی و توصیف موقعیت بازار تبریز در دل این شهر گفت می شود:« هسته مرکزی شهر تبریز در داخل یک چهارضلعی قرار گرفته و بازار تبریز در مرکز این چهارضلعی واقع شده‌است. این بازار از سمت شرق به عالی‌قاپو (مجموعه کاخ‌های ولی‌عهدنشین) و از سمت غرب به مسجد جامع محدود شده و از سمت شمال، بخش‌هایی از شمال رودخانه مهران‌رود را شامل می‌شود و این دو بخش به وسیلهٔ پل‌های چوبی که در امتداد راسته‌بازار قرار دارند، به هم متصل می‌شوند. راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده اند و فضاهای بین آنها سراها و كاروانسراها و تیمچه ها بنا شده است. تقاطع راسته ها را در سه راهی ها و چهارراهی ها (چهارسوقها) طاقهای گنبدی پوشانده است. بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین قسمت آن تیمچه مظفریه است. مهمترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است. شبكه بازار تبریز بمثابه قلب شهر است و نقش عمده ای در بافت شهر دارد. »

 در میان همه قسمتهای این بازار بزرگ، زیبا و دیدنی بدون تردید زیباترین و البته معروفترین قسمت «تیمچه مظفریه » است  که حالا مهمترین و پر رونق ترین بازار فرش های دستباف اعلای بافت تبریز هم هست. این تیمچه دو طبقه دارد كه هر طبقه آن بیست و شش حجره فرش فروشی را در خود جای داده است . در پروژه مرمت سازمان میراث فرهنگی ارتقای وضعیت تیمچه مظفریه از اولویت های کاری این سازمان در حوزه آماده سازی بازار تبریز برای ثبت در فهرست آثار جهانی بود.

تیمچه مظفریه كه در سال 1305 قمری و همزمان با ولیعهدی و اقامت مظفرالدین میرزای قاجار ساخته شد، توسط یکی از تاثیرگزارترین تجار بازار تبریز به نام «حاج شیخ محمد جعفر قزوینی» ساخته شد. طبق گفته اهالی و به ویژه قدیمی های بازار تبریز ریشه نام مظفریه برای این تیمچه که سقفهای بلند و و آجرکاریهای آن از نمونه های مثال زدنی معماری ایرانی است، به روز افتتاح این تیمچه بر می گردد.

در آن روز مظفرالدین میرزای ولیعهد برای بازدید از تیمچه به بازار آمد و با دیدن آن به تحسین معماری آن پرداخت، بر اساس سنت مالوف آن روزها هر بنای جدیدی که ساخته می شد اگر مورد توجه ولیعهد وقت قرار می گرفت صاحب بنا باید آن را به ولیعهد پیشکش می کرد، اما «حاج شیخ محمد جعفر قزوینی» بازرگان کهنه کار در جواب تمجید و تحسینهای ولیعهد به او گفت:« نام بنا البته از خود بنا بهتر است.» و در لحظه عنوان مظفریه را برای آن اعلام کرد و همین موضوع هم مورد تحسین ولیعهد قرار گرفت و از تصاحب و تملك تیمچه نوساز خودداری كرد.

هم اکنون «تیمچه مظفریه» یكی از مراكز عمده تجارت و صدور فرشهای اصیل و دستباف آذربایجان و ایران به دیگر نقاط جهان است و از شهرتی جهانی برخوردار است.