املاک مصادره‌ای و مشکلی به نام خرید و فروش

مهناز مجاهد، ‌قم، شهروند خبرنگار

37 سال از انقلاب اسلامی می گذرد. انقلابی که در آن اموال و املاک بسیار زیادی متعلق به سرمایه داران پیش از انقلاب، وابستگان دربار و خانواده شاهنشاهی، هنرمندان، بهائیان و مقامات دولتی به نفع نهادهای انقلابی مصادره شد. با این حال هنوز هم خرید و فروش این اموال و املاک به خصوص در میان مردم عادی با مشکلات زیادی همراه است و افراد کمی در معامله ای که پای یک ملک مصادره ای در میان باشد مشارکت می کنند.

بهروز میم مشاور املاک در محله یوسف آباد تهران است، او در همین رابطه به ایران وایر می گوید: «املاک مصادره ای زیادی در این محله از تهران وجود دارد، این املاک قبل از انقلاب متعلق به افراد مختلفی بوده و پس از انقلاب مصادره شد، حالا مالکیت انها در اختیار نهادهایی مثل بنیاد مستضعفان، بنیاد شهید، کمیته امداد، ستاد اجرایی فرمان امام، بنیاد برکت، بنیاد 15 خرداد و ... است. ولی با وجود اینکه یوسف آباد در مرکز شهر یکی از محلات خوش نام و گران قیمت شهر است، نرخ خرید و فروش این گونه املاک به صورت میانگین حدود 30 درصد پایین تر از بقیه املاک مشابه، به لحاظ کیفیت ساخت، قدمت و مساحت است.»

او در رابطه با دلایل این تفاوت قیمت نیز چنین توضیحی دارد:« در سند املاک مصادره ای این نکته به نوعی درج شده است، به همین دلیل برخی از مردم به خاطر مسائل شرعی و شک و شبهه غصبی بودن این املاک تمایلی به خرید و یا سکونت در آنها ندارد، چون معتقدند اقامت در آنها خالی از اشکال نیست و نماز خواندن در این گونه املاک نیز به دلیل عدم رضایت یا احتمال عدم رضایت صاحب اصلی  جایز نیست.»

رد پای شبهات موجود در زمینه خرید و فروش این املاک را در وب سایت‌های مذهبی که به منظور پاسخ دهی به پرسش ها و شبهات دینی مردم راه اندازی شده است نیز میتوان دید. این یکی از همین گونه سوال هاست در پایگاه حوزه علمیه قم که به آن پاسخ داده شده است:

«پرسش: حدود20 سال پیش اداره آموزش وپرورش زمینی را از بنیاد 15خرداد جهت تهیه مسکن برای کارمندان خریداری کرد. این زمین متعلق به فرد ثروتمندی بود که پس از انقلاب از ایران رفت. نیمی از این زمین را شهرداری تبدیل به پارکی بسیار بزرگ کرده و نیم دیگر به صورت شهرکی برای فرهنگیان می باشد. آیا از نظر شرعی، زندگی کردن در این منازل که شخصی هم هستند، اشکال دارد؟ رضایت صاحب ملک در این مورد لازم است؟ استفاده از پارک مذکور چطور؟ در پارک مسجدی هم بنا شده است، استفاده از مسجد چطور؟»
«پاسخ: چنانچه مصادره اموال فرد مذکور از طریق مراجع قضایی و از مجاری و مصادر قانونی دولت جمهوری اسلامی ایران انجام شده باشد،از نظر شرعی زندگی کردن شما در این املاک بلا مانع بوده و اشکالی در آن متصور نیست و بالطبع استفاده کردن از پارک و مسجد مذکور هم همین طور است.»

علاوه بر این فتواهایی منصوب به آیت الله خامنه ای و برخی دیگر از مراجع تقلید شناخته شده ایرانی نیز وجود دارد که در همین رابطه اظهار نظر کرده اند. فتواهایی که پاسخ اغلبشان جوابی مشابه جواب به پرسش مثال زده شده در بالا است. با این همه حتی این گونه اظهارنظرهای رسمی مقامات بلندپایه دینی نیز منجر به راحتی خیال خریداران عادی برای خرید و فروش این املاک نشده است.»

چندی پیش نیز خبری در رسانه های داخلی ایران منتشر شد مبنی بر اینکه زن یکی از مقامات رژیم پهلوی مدعی شده که دفتر کنونی محمد خاتمی مایملک وی و همسرش بوده است. این دفتر که از املاک مصادره ای اوائل انقلاب است و بعد از ریاست جمهوری در اختیار خاتمی قرار گرفته، متعلق به منوچهر اقبال رئیس شرکت ملی نفت ایران در زمان شاه بوده است که همسر وی به خاتمی پیغام داده که آن ساختمان متعلق به من بوده و راضی نیستم که در آن نماز خوانده شود. طبق این اخبار از زمان رسیدن این پیغام به محمد خاتمی، وی از نماز خواندن در دفترش خودداری کرده و در خانه نماز می خواند.

ایراد و شک و شبهه شرعی به املاک مصادره ای البته تنها  دلیل اثرگذاری و رکود بازار خرید و فروش این املاک نیست. طبق گفته این مشاور املاک:« برخی دیگر از خریداران به محضی که متوجه مصادره ای بودن ملک می شوند حتی با وجود قیمت به مراتب پایین تر آنها از معامله کنار می کشند، با این استدلال که حوصله دردسر را نداریم، آنها می گویند از کجا معلوم که در سالهای آینده مالک اصلی یا وارثان او برای بازپس گرفتن ملک اقدام قانونی نکنند و یا حتی از کجا معلوم وضعیت کنونی به همین شکل باقی بماند؟»

با این حال این واکنش همه خریداران به این گونه املاک نیست. طبق گفته برخی مشاوران املاک تهران اگر چه خریداران عادی نسبت به املاک مصادره ای واکنش خوبی نشان نمی دهند و تمایلی به خرید آنها ندارند، اما در بازار ملک تهران خریدارانی حرفه ای نیز وجود دارد که کارشان جستجو برای یافتن همین گونه املاک و زمین هاست. آنها این گونه املاک را خریداری می کنند و طبق گفته خودشان با استفاده از ارتباطاتی که دارند به سرعت مشکل آنها را حل می کنند.

اموال و املاک مصادره شده در ایران پس از انقلاب البته تنها به زمین ها و املاک و ساختمان های مسکونی خلاصه نمی شود. طبق اسناد موجود هنوز شش ماه از انقلاب نگذشته بود که شورای انقلاب قانون «حفاظت و توسعه صنایع ایران» را تصویب کرد. قانونی که اگرچه بر گسترش فعالیت‌های اقتصادی و ایجاد اشتغال تاکید داشت، اما دست دولت را برای ملی کردن صنایع بزرگ و مصادره اموال تعدادی از سرمایه‌داران بزرگ و شرکت‌های عمدتا خانوادگی ایران باز کرد.

بر اساس همین قانون فهرستی ۵۳ نفره از سرمایه‌دارانی که عمدتاً در بخش صنعت فعال بودند تهیه شد که جز چند نفر معدود اغلب آنان کمتریم رابطه‌ای را با رژیم پیشین داشتند اما قربانی این قانون شدند، سرمایه گذاران و کارآفرینان معروفی مانند؛ محمدرحیم ایروانی، محمدتقی برخوردار، لاجوردی‌ها، خانواده خسروشاهی، خانواده ارجمندی (کارخانه ارج)، خانواده برخی از این افراد بودند.

تعدادی از موسسات، ساختمان ها و کارخانجات معروف مصادره شده در تهران پس از انقلاب نیز به این شرح هستند؛

کارخانه ایران خودرو متعلق به برادران خیامی مصادره به نفع دولت. پارک ارم متعلق به رحیم علی خرم مصادره به نفع بنیاد مستضعفان. دارالتبلیغ اسلامی متعلق به آیت الله کاظم شریعتمداری مصادره به نفع دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. ساختمان آلومینیم و ساختمان پلاسکو هر دو متعلق به حبیب القانیان و هر دو مصادره به نفع بنیاد مستضعفان. سینما لاله متعلق به قدرت الله و سیف الله رشیدیان مصادره به نفع بنیاد مستضعفان. شرکت سی‌آرسی به سهامداری علی عبده، محمد خاتم و فاطمه پهلوی مصادره به نفع بنیاد مستضعفان. شرکت نفت پارس متعلق به عبدالعلی فرمانفرمائیان مصادره به نفع ستاد اجرایی فرمان امام. فروشگاه‌های زنجیره‌ای کورش متعلق به حمید کاشانی اخوان و احمد خیامی مصادره به نفع بنیاد مسضعفان. کفش ملی متعلق به رحیم ایروانی مصادره به نفع سازمان صنایع ملی و واگذاری به سازمان بازنشستگی کشوری، هتل لاله متعلق به مجموعه هتلهای اینترکنتیننتال و مؤسسه انتشاراتی امیرکبیر متعلق به عبدالرحیم جعفری مصادره به نفع سازمان تبلیغاتی اسلامی.