گوزن‌ زرد ماند منجی‌اش رفت

مشتاق بود و کنجکاو. سال‌ها پیش، زمانی که تلفن در خانه‌ها متداول نبود به ایران سفر کرد برای کشف و مکاشفه. آلمانی جستجوگری که آلام جنگ دوم جهانی و شکست کشورش را از روح خود زدوده بود. پر از انگیزه برای جستن و یافتن. نامه‌ها فرستاده بود به اداره‌های دولتی اما پاسخی دقیقی به دستش نرسید. با پیگیری‌های مداوم، عاقبت با شکارچی و ملاکی در خوزستان تماس گرفت و راهی درخت‌زارهای دز و کرخه شد. گوزن جوانی را پیدا کرد و با خود به آلمان برد. این آغازی بود برای حفاظت گوزن زرد ایرانی.

ورنر ترنزه (Werner Trense) در ۲۳ مارچ ۱۹۲۲ در مكلنبرگ آلمان به دنیا آمد و به عنوان شكارچی، محقق، زیست‌شناس و نویسنده شناخته می‌شود. او همچنین در جنگ جهانی دوم، افسر نیروی هوایی بود. سال ۱۹۴۷ ترنزه جوان شروع کرد به تحصیل در رشته جانورشناسی. 

او نخستین بار سال ۱۳۳۶ به ایران سفر کرد. در اکثر گزارش‌ها و مقاله‌های علمی که تا آن زمان نوشته شده بود گوزن زرد گونه‌ای منقرض شده به شمار می‌رفت. اسکندر فیروز، بنیانگذار سازمان محیط‌زیست و از بانیان کانون شکار در خاطراتش نوشته: «گوزن زرد ایرانی را ابتدا نایب كنسول انگلیس در بصره به اصطلاح ”دوباره“ در سال ۱۸۷۵ در بیشه‌های رود كارون كشف كرد، یعنی حدود ۸۰ سال قبل از ترنزه. زیست‌شناسان در آن زمان هم گوزن زرد را در خاورمیانه و خاور نزدیك منقرض شده می‌دانستند. باری، در دهه جنگ جهانی دوم مراجع اصلی علمی نیز این جانور را منقرض شده اعلام كرده بودند.»

 با این حال محقق آلمانی مایوس نشد. پس از آن که تماس‌هایش با اداره‌های دولتی به نتیجه نرسید با چند ایرانی از جمله مجید بختیار (ملاک و مزرعه‌دار در خوزستان) تماس گرفت و عاقبت به این سرزمین مسافرت کرد. او توانست با کمک افراد محلی یک راس گوزن زرد پیدا کند. سفر او به نوشته اسکندر فیروز، هفت-هشت ماه پس از تصویب قانون شکار بود: «ترنزه، برای پیش‌برد برنامه خود با چند دستگاه دولتی تماس گرفت، ولی کسی به او توصیه نکرد که به کانون شکار هم مراجعه کند.»

یک سال بعد از سفر ترنزه به ایران دو راس گوزن زرد با هدف تکثیر در اسارت به باغ‌وحش اُپل در آلمان ارسال شد. پس از پیدا شدن گوزن زرد، جنگل‌های دز و کرخه در آدزماه ۱۳۳۹ تحت حفاظت قرار گرفت. تلاش برای حفاظت این گونه همچنان ادامه داشت. در سال ۱۳۴۲ کارشناسان و ماموران شکاربانی به سرپرستی خسرو سریری، شکارچی پرآوازه آن سال‌ها و معاون سازمان محیط‌زیست، هشت راس را برای تکثیر، زنده‌گیری و به دشتِ ناز در ساری ارسال کردند. ۵۵ هکتار از اراضی دشت‌ِ ناز را شاهپور عبدالرضا، برادر محمدرضا شاه پهلوی، که علاقه خاصی به شکار داشت برای تکثیر گوزن زرد به سازمان حفاظت محیط‌زیست واگذار کرد. چند سال بعد در ۱۳۵۲ سام هس (Sam Hess) پژوهشگر آمریکایی برای رفتارشناسی و بررسی‌های بیشتر گوزن ‌زرد به ایران دعوت شد و تا پیش از انقلاب در سال ۱۳۵۷ با سازمان حفاظت محیط‌زیست همکاری داشت.

ورنر ترنزه ۳۵ سال ریاست شورای بین‌المللی شکار و حفاظت حیات‌وحش مشهور به CIC (International Council of Game and Wildlife) را به عهده داشت. چندین کتاب در حوزه حیات وحش نوشت که «شکارهای بزرگ جهان» (The big game of the world, 1998) از معروف‌ترین آنهاست. او در سال ۲۰۰۳ کتاب «حیات‌وحش مرز نمی‌شناسند» را منتشر کرد. این کتاب زندگی‌نامه ترنزه است که خود آن را به رشته تحریر درآورده است. بخشی از این کتاب به زندگی او در سال‌های ۱۹۵۹ تا ۱۹۶۴ اختصاص دارد که به همراه همسرش در آنگولا بودند. ترنزه در این مدت به همراه تازی و یوزپلنگ اهلی‌اش به شکار تروفه می‌رفت.

ترنزه را جهان به عنوان کاشف‌مجدد گوزن زرد ایرانی می‌شناسد. گوزن‌های زرد ایرانی تا امروز باقی مانده‌اند اما دفتر زندگی کاشف آنها در ۱۷ آوریل ۲۰۱۵ (۲۸ فروردین ۱۳۹۴) در سن ۹۳ سالگی بسته شد. خسرو سریری را می‌توان دیگر منجی گوزن زرد نامید. او هنوز زنده است. آیا کسی از سریری یادی می‌کند؟