مطبوعات ایران با کدام ویژکی متولد شد؛ بخش نخست

مهرانگیز کار

مطبوعات ایران 19 اردیبهشت سال جاری 179 ساله شد. بر پایه قوانین نوشته به دنیا نیامد. پیش از تاسیس پارلمان و قانونگذاری مدرن متولد شد. روز دوشنبه نوزدهم اردی بهشت ماه سال 1215 هجری شمسی ( 1836 میلادی ) پدیده ای پا به عرصه وجود گذاشت با سرنوشتی پر پیچ و خم در تاریخ معاصر تحولات سیاسی ایران. اسمش "کاغذ اخبار" بود. با مدیریت میرزا صالح شیرازی انتشار یافت. این که قانون نوشته ای در آن روزگار در دسترس نبود، به معنای آن نیست که از هفت دولت آزاد بود. قانون همیشه "نوشته" نیست. گاهی قانون نانوشته پرزورتر عمل می کند. قانون نانوشته ای بر آن حاکم بود که می تواند شالوده حقوقی مولود جدید را تبیین کند. آن شالوده چگونه کار گذاشته شد؟

 در بازبینی هویت این پدیده 179 ساله، ناگزیر کارشناسان به صفحه اول آن توجه می دهند که بی گمان همان خشت اول است که هنوز شالوده بر آن استقرار دارد. صدها معمار در تاریخ مطبوعات ایران آمده اند و رفته اند، نتوانسته اند شالوده را از تکیه بر خشت اول رها کنند. در این مسیر، جان نثار هم زیاد داشته ایم که جان باخته اند و خشت اول سر جای خود باقی مانده است.

خشت اول

صفحه اول مولود جدید ( کاغذ اخبار )،  سلطان وقت قاجار را با چهارده عنوان مدح و ثناگفته است. آیا می شود همین ویژگی را که با مسئولیت خبررسانی "کاغذ اخبار" در تعارض است، خشت اول پنداشت؟ آیا می توانیم برای مطبوعات ایران از آغاز تا کنون، یک دائره المعارف حقوقی بنویسیم؟  تلاش برای آن را با پروژه "خبرنگاری جرم نیست" در ایران وایر شروع می کنم، بی آن که بتوانم از پیش بگویم چگونه حرکت می کنم و تا کجا توان و منبع برای تداوم به ثمر رسیدن این فکر خام را دور از کشوری که منبع الهام همه ماست، دارم.

کاغذ اخبار ویژگی دیگری هم داشته است که با بازار و تیراژ که دغدغه دائمی مطبوعات در جهان است، ارتباط پیدا می کند. کاغذ اخبار را چه کسانی می خریدند؟ دربار سلطان برای این هم باید قانون نانوشته ای را به صورت فرمان ابلاغ می کرد. این فرمان تکلیف تیراژ را روشن کرد. نمی شد معطل عملکرد قانون عرضه و تقاضا ماند. معدود با سوادهای کشور که برای دولت سلطان کار می کردند، همین که صفحه اول را با 14 عنوان مدح و ثنای سلطان می دیدند، آن را نمی خریدند. کار را با این تدبیر پیش بردند که هر ماه از مواجب کارمندان چیزی کسر کنند و در مقابل در هر نوبت انتشار، یک شماره از "کاغذ خبر" را به آنها بدهند. این هم شد یک ویژگی حقوقی که نشان می دهد، مطبوعات از ابتدای زایش، مستقل نبوده و بند ناف آن را به نام سلطان، به کام سلطان و به پول کارمندان سلطان بریده اند.

از آن بیش پیداست منظوراز انتشار، پروپاگاندا بوده تا سلطان بتواند رعیت را از نعماتی که به آنها ارزانی می دارد، با خبر کند.  خبررسانی آزادانه بعد ها اذهان عمومی را به خود مشغول داشته است. با این همه در آن شرایط سیاسی که ایرانیان می زیسته اند، انتشار کاغذ خبر، روزنه ای بوده رو به روشنائی تمدن و تجدد. تمدن از همان روزنه تنگ با پوشاک کهنه درباری، به قلمرو زیست ایرانیان وارد شده و با خود ماجراها آورده است.

از تولد مطبوعات تا پیروزی انقلاب مشروطه 30 سال فاصله زمانی است. در این سی سال، نوزاد به سرعت رشد کرد و وارد زندگی مردمی شد که اغلب سواد نداشتند تا مطبوعات را بخوانند. قهوه خانه ها تبدیل شد به ستادهای خوانش مطبوعات. یک باسواد که قهوه خانه ای را پاتوق خود کرده بود، نی قلیان را زیر لب می گذاشت و مطبوعات را با صدای بلند برای اکثریت قریب به اتفاق مهمانان قهوه خانه می خواند. به این ترتیب سلطان بی آن که بداند انتشار کاغذ خبر چه تبعاتی دارد، کار مملکتداری را بر خود سخت کرد. چون و چرا با تولد مطبوعات آغاز شد و در کنار مدح و ستایش سلطان وقت، وارد شریان های جامعه ای شد که آمار با سوادی در آن از 10 درصد هم کمتر بود.

مردان قهوه خانه خبر را به اندرونی ها می بردند. زبان به زبان مطبوعات تکثیر می شد. تیراژ به صورت شفاهی غوغا می کرد و شاید به صورت متعارف، آن گونه که امروز از آن انتظار داریم، قابل مشاهده نبود.

دائره المعارف حقوقی مطبوعات

این فکر را با همان دو ویژگی پیش می برم که بر آن مقدمه ای افزوده شد:

1 – مدح و ثنای سلطان در صفحه اول روزنامه.

2 – تحمیل هزینه چاپ و توزیع به کارمندان سلطان.

هر دو ویژگی دارای "بار حقوقی" است. هر دو ویژگی هنوز پس از 179 سال، به صورت تئوری در قوانین مطبوعات کشور، با الفاظ خاصی انعکاس دارد یا به صورت اجرائی و عملی، آثار حقوقی مترتب بر آن ظاهر می شود.

وقتی در سال 1379 در بند 240 زندان اوین، پس از گذراندن یک ماه انفرادی، در دومین ماه، روزنامه کیهان را پیشکش کردند، به چشم دیدم که بار حقوقی هر دو ویژگی "کاغذ خبر" گریبانم را گرفته است. نخستین صفحه را عکس و نبوغ "مقام معظم رهبری" با تیترهای درشت پر کرده بود. هزینه چاپ و توزیع هم از کیسه مردم تامین می شد.

صفحات لائی روزنامه در بخش خبرهای خارجی، آغشته بود با سیاست های رسمی وستیزه با دولت های جهان و نهادهای حقوق بشری. ستون "اخبار ویژه" آغشته بود با توهم فساد و سرسپردگی منتقدان وضع موجود به استعمار و استکبار جهانی.

هر آن کس که این دو ویژگی را مخدوش کرده بود، یا زندانی بود، یا کنج خانه کز کرده بود یا دست به عصا خودش را سر پا نگاه می داشت.

این دو ویژگی به صورت مستقیم و غیر مستقیم در تئوری و در عمل، عموم قوانین مطبوعاتی و شیوه های اجرائی آن را از 179 سال پیش، تحت تاثیر قرار داده اند.

در یادداشت های بعدی، دو ویژگی را در قوانین مطبوعاتی ایران پی می گیرم و ویژگی های دیگری را که بار حقوقی دارد و مبنای جرم روزنامه نگار شناخته می شود، گزارش می دهم.

ادامه دارد ...

این مطلب ابتدا در وبسایت خبرنگاری جرم نیست منتشر شده است.