چند سناریوی ارزی

روزهایی که نرخ برابری دلار در برابر ریال در حال افزایش بود و واحد پول ملی ارزش خود را از دست داد درباره دلایل سقوط ریال گفتیم و نوشتیم که اقتصاد ما نفتیست و نفتی  مانده است. کاهش عرضه دلار در بازار به دلیل کاهش درآمدهای نفتی و نگرانی خانوارها از آینده باعث شده بود تا تقاضا افزایش پیدا کند و عرضه کاهش و در نتیجه نرخ برابری دلار در برابر ریال افزایش پیدا کند. حالا چه شده است که ظرف یک هفته بیش از 400 تومان از این نرخ کاسته شده است و سقوط آن همچنان ادامه دارد، تا آنجا که دامان بورس را هم گرفته است و ارزش سهام شرکتهای صادر کننده کالا و خدمات کاهش پیدا کرده است. این نوسانات بویژه برای ایرانیانی  حائز اهمیت است که همچنان با نوستالوژی از دلار هفت تومانی یاد می کنند.

سناریوی اول: به گفته یکی از مسوولین دولت فعلی هدف آن است که نرخ دلار به 2400 تومان برسد و دولت جدید در شرایط بهتری بر سر کار بیاید.  در نتیجه کاهش قیمت دلار تنها به دلیل اقدامات دولت صورت گرفته است. تنها اقدام دولت فعلی که می تواند چنین کاهشی را به همراه داشته باشد افزایش عرضه دلار در بازار ارز است. به عبارت دیگر دولت فعلی ذخایر ارزی دولت را به بازار تزریق کرده است و با افزایش عرضه دلار تعادل بازار را به هم زده است و باعث کاهش نرخ دلار شده باشد. اگر این تنها عامل کاهش قیمت دلار باشد خدمتی به دولت آینده نیست.  در صورت درستی این فرضیه دولت آینده ذخایر ارزی کمتری در اختیار خواهد داشت،  آنهم در شرایطی که توان صادراتی کشور و رقابت پذیریش در بازارهای منطقه ای کاهش پیدا کرده است. دولت فعلی به بهای کاهش کارآیی دولت آینده کارنامه اقتصادیش را بهبود داده است. ولی بعد از چند ماه و بدنبال اعمال اولویتها و بازگرداندن انضباط مالی به سیستم بانکی این تزریق متوقف خواهد شد و قیمت دلار دوباره افزایش پیدا خواهد کرد.

  سناریوی دوم: کاهش قیمت دلار در پی کاهش ریسک سرمایه گذاری و امیدواری مصرف کنندگان به آینده صورت می گیرد.  طرفداران این فرضیه باور دارند که  بدنبال انتخاب دکتر حسن روحانی به ریاست جمهوری و تاکید او بر لغو تحریمها یا حداقل سبکتر کردن بار اقتصادی ناشی از آنها تقاضا برای دلار بعنوان یک ابزار پس انداز و شیوه بیمه ارزش داراییها در برابر حوادث آینده کاهش پیدا کرده است. د این گروه برای این خوش بینی دو دلیل ارائه می کنند: دلیل اول کارایی رییس جمهور منتخب در عرصه روابط بین المللیست که بطور ضمنی توسط طرفهای اروپاییش تایید شده است. بازار ارز باور کرده است که حسن روحانی می تواند بار اقتصادی ناشی از تحریمها را سبک کند. دلیل دوم این گروه افزایش نقش خانوارهای ایرانی در بازار ارز است. ایشان یادآوری می کنند که در دو دهه گذشته ارز از انحصار دولت و بخش بازرگانی خارج شده است و مصرف کنندگان عادی فعالانه وارد بازار ارز شده اند. افزایش حجم نقدینگی در گردش از یک طرف و تورم دو رقمی از سوی دیگر باعث شده است تا درصد بیشتری از مردم بخواهند ارزش نقدینگی خود را  با تبدیل آن به ارز حفظ نمایند.  در هفته بعد از انتخابات این گروه به آینده امیدوارتر است و در نتیجه تقاضای این گروه برای پس انداز به صورت ارزی افزایش پیدا نکرده  و حتی کاهش پیدا کرده است. از طرفی این امکان وجود دارد که برخی در این گروه در حال تبدیل دلار و سایر ارزهای موجود در سبد سرمایه گذاریشان به ریال هستند تا سودشان را محقق کرده باشند و برای سرمایه گذاری به بخشهای دیگر روی می آورند. در صورت صحت این فرضیه چنانچه تحریمها سنگین تر از آنچه که هستند بشوند و یا با شدت بیشتری اعمال شوند و توان دولت در عرضه ارز بازهم کاهش پیدا کند بنا بر پیشفرضهای این سناریو مصرف کنندگان ایرانی به بازار بازخواهند گشت و یک موج جدید کاهش ارزش ریال شروع می شود.  مطابق این سناریو تعادل در بازار ارز وابسته به نتیجه مذاکرات دولت جدید با کشورهای غربیست.

سناریوی سوم: تحولات اخیر نرخ دلار نتیجه طبیعی تحولات سال گذشته اقتصاد ایران است و ربطی به انتخابات ندارد. کاهش ارزش ریال باعث شد تا صادر کنندگان ایرانی در بازارهای منطقه ای از مزیت نسبی برخوردار گردند  و علیرغم تحریمهای بانکی حجم صادارت شرکتهای ایرانی افزایش پیدا کند. این پیشفرض وجود دارد که  صادرکنندگان ایرانی در سال گذشته حجم معاملات خود را افزایش داده اند و اکنون  با تبدیل این  ارز صادراتی به ریال بدنبال تامین هزینه فعالیتهای خود هستند.  از سوی دیگر با کاهش ارزش ریال هزینه سفرهای خارجی افزایش پیدا کرد و از حجم این سفرها کاسته شده است. در نتیجه تقاضا برای ارز مسافرتی کاهش پیدا کرده است که خود باعث کاهش نرخ تعادلی برابری دلار و ریال می گردد.  مطابق این سناریو افزایش عرضه  ارز در کنار کاهش تقاضا باعث کاهش شدید نرخ ارز در هفته گذشته شده است. اگر این فرضیه درست باشد روند سقوط نرخ ارز باید در ماههای آینده ادامه یابد. با کاهش مزیت نسبی ایران در بازارهای منطقه ای ظرف یکسال آینده از حجم صادرات غیر نفتی کاسته خواهد شد و عرضه ارز حاصل از این صادارت در بازار ارز کاهش پیدا خواهد کرد. در نتیجه ظرف یکسال آینده شاهد افزایش مجدد قیمت ارز خواهیم بود. مهمترین نقص این فرضیه فقدان شواهد آماری برای تایید پیشفرضهای موجود در این سناریو می باشد.

با توجه به مولفه های اقتصاد سیاسی ایران و باور عمومی به مهم بودن دولت و تاثیرگذاریش برفرآیند فعالیتهای اقتصادی  بنظر می رسد رویدادهای فعلی بازار ارز ترکیبی از سناریوی اول و دوم با برخی مولفه های سناریوی سوم مانند کاهش تقاضای ارز مسافرتی می باشد.  این احتمال  بنظر بسیاری از ناظران وجود دارد که یک جناح خاص سیاسی با استفاده از کاهش تقاضای ارز بدلیل بهبود افق آینده اقتصاد کشور و کاهش عامل ریسک تنها با کمی افزایش عرضه ارز در بازار باعث کاهش نرخ ارز در بازار شده است تا بتواند در فعالیتهای آینده اش به کارنامه اقتصادیش اشاره کند. با اینحال کمتر کسی گمان می کند که این کاهش ارزش دلار و افزایش بنیه ریال دائمی باشد. واقعیت اقتصاد ایران علیرغم انتخاب دکتر حسن روحانی به ریاست جمهوری همچنان بدون تغییر مانده است: اقتصادی نفتی که در آن فعالیتهای تولیدی هر روز دشوارتر می شود و تحریمها هزینه مبادلاتش را افزایش می دهندو از دسترسی دولت به درآمدهای نفتی می کاهد. در این اقتصاد افزایش ارزش ریال بدون افزایش تولیدات غیرنفتی دائمی نخواهد بود.