ابزار خبرنگاری: اتصال به اينترنت، و شاید یک دوربين

شبکۀ جهانگستر وب (همان www) به همۀ ما اين توانايى را داده است تا صداى خود را در مباحثات عمده‌اى که بر همگان تأثير دارد به گوش دیگران برسانیم. اينترنت و قيمت پايين فناورى به هر يک از ما اجازه مى‌دهد گزارش، عکس و ويديوهاى خود را در این شبکۀ جهانى منتشر کنيم. و با پيدايش رسانه‌هاى اجتماعى همۀ ما براى اولين بار مى‌توانيم در خبررسانی، جستجوگری و نظرسازى مشارکت و همکارى داشته باشيم.

وب که در آغاز، انقلابی در عرصۀ فناورى به نظر مى‌رسيد اکنون انقلابى اجتماعى شده است. دنياى رسانه‌اى نوينى زاده شده که فرصت‌ها و دغدغه ‌هاى جديدى را با خود به همراه آورده است.

يگانه نياز ما بعنوان شهروند-خبرنگار اتصال به اينترنت و شاید یک دوربين است. و این چرخش تعیین کننده ای است از نهادهایی پر طول و تفصیل همچون روزنامه ها و کانالهای تلويزيون به سوى فرد فرد اعضای جامعه. قدرت ما در مقام فرد اين است که پرتکاپو و تحول‌پذير هستيم و هر يک صداى منحصر به فرد خود را داريم.

بنا به تخمين، امروزه حدود يک ميليارد وبلاگ در اينترنت موجود است. این وبلاگ نویسان چگونه صداى خود را به ديگران می رسانند؟ چطور باید داستانى روايت کنيم که مردم مايل به شنيدن اش باشند؟ چگونه صاحب سبک شويم؟ رويکردمان به داستانها/خبرهای اطراف مان چه بايد باشد؟ صداى شاخص ما چیست؟

در این درسنامه با نمونه هایی از خبرنگاری شهروندی از گوشه و کنار جهان آشنا می شوید. در پایان هر فصل پرسش هایی مطرح می شود و فعالیتهایی پیشنهاد می شود تا به شما کمک کند به مسائل محیطی خود فکر کنید و اینکه چطور می شود از آنها گزارش تهیه کرد. وبلاگی هم خواهد بود که از طریق آن به مسائل جاری روزنامه نگاری شهروندی در سراسر جهان می پردازیم.

با برمه شروع می کنیم. بعد از چند دهه دیکتاتوری نظامی که باعث شده بود فعالیتهای گزارشگری شهروندان زیرزمینی شود حالا در شرایطی تازه سانسور برچیده شده است و این خود به پیدایی همه جور رسانه ای کمک کرده است. ایران وایر سام ساپین فیلمساز انگلیسی را به برمه فرستاده است تا این شرایط تازه را بررسی کند.

يکى از موفق ترين وبلاگ‌هاى جهان زمانى آغاز شد که مارتا پين (Martha Payne) به طور روزانه عکس غذاهايى که در مدرسه‌اش سرو مى‌شد را بارگذارى کرد. وبلاگ مارتا با آدرسneverseconds.co.uk[دور دوم غذاخورى هرگز]در ميان جوانان در سراسر دنيا طنين‌انداز شد و با رجوع زياد به اين وبسايت پديده‌اى جهانى به وجود آمد. اکنون بچه‌هاى مدرسه‌اى از اينسو تا آنسوى دنيا به مارتا پيوسته و غذاهاى مدرسه‌ را ثبت و عکس آن را در شبکۀ جهانگستر وب بارگذارى مى‌کنند. تغذيۀ کودکان و نوجوانان از اهم موضوعات جهانی است که با کمیپن های سازمان ملل متحد و هزاران صندوق خيريه و سازمان غيردولتى همراه است. ولى اين شبکۀ جهانى دانش آموزان را این موسسات راه نيانداختند بلکه با وبلاگ‌نويسى مارتا شروع شد. و جهان به صدای آنها گوش فراداد.

گاهى جهان فردی ما از ديده عموم پنهان است، يا شايد در یک منطقه دورافتاده زندگی می کنیم، يا عضو اقليتی قومى هستيم و يا به خرده فرهنگی وابسته ایم که (در فرهنگ مسلط) دیده نمی شود. آگاه شدن مخاطب از همه این چیزها برای او جذاب است زيرا تازه و غیرمعمول و چه بسا خیره کننده است. «داوطلبان ويديويى» (Video Volunteers) گروهی است که اعضای طبقات پايين هند (نجس ها) را به عنوان شهروند-خبرنگار تربیت می کند و حاصل کار آنها را منتشر مى‌کند. بخش عظيمى از جامعۀ هند طبقات پايين اجتماع را عامدانه نادیده می گیرند. بنابرین، آوردن اين صداها به وسط بازی کارى است کارستان.

جهانی که هر یک از ما در آن زندگی می کند منحصر به فرد است و همین است که به تک تک داستانهای زندگى ما براى مخاطبان خصلت تازه بودن مى‌بخشد. گاهی خوانندگان و تماشاگران رسانه ها نیاز دارند موضوعی آشنا را از زاويه‌اى جديد ببينند چون آنقدر به مشاهدۀ برخى چيزها عادت مى‌کنند که دیگر متوجه آن نمى‌شوند. مثلا تسیوس کامپاس (Theseus Kampas) شهروند آتن، پايتخت يونان، تصميم گرفت اوضاع مفتضح پياده روهای شهر خود را به رخ دیگر شهروندان بکشد؛ مشکلى آنچنان قدیمی که يونانيان ديگر راجع به آن گله هم نمی کردند.

رسانه‌هاى اجتماعى به شهروند-خبرنگاران اين فرصت را نيز مى‌دهد تا روندهاى جديد خلق کنند، گرایشهای معینی را پی گیرند، و گروه‌هاى قدرتمندی را بدون تشکیل سازمانهایمعمول به وجود آورند. در آمریکا، مقاومت بزرگى عليه حفارى براى نفت و گاز از طريق استفاده از فشار زياد آب براى شکستن سنگ‌هاى زير زمين شکل گرفته است. اين روند شکستگى هيدروليکى يا فراکينگ (fracking) نامیده می شود و شهروند-خبرنگاران مخالف این روش در رسانه های اجتماعى مانند يوتيوب گرد هم آمده اند تا نتايج جستجوگری های خود را با استفاده از این رسانه به دیگران برسانند. هرچند نمى‌توان کار آنها را کمپين به معنای معمول آن به حساب آورد اما موفق شده اند ولى گزارش‌ها و نقد و نظرهای قوی و تاثیرگذاری تهیه کنند. مجموعه ای کارهای آنها را در این لینک ببینید یا فراکینگ را در یوتیوب جستجو کنید.

داشتن هدف به ما کمک مى‌کند و امکان مى‌دهد راهبردى براى خود اتخاذ کنيم. از این دید، پرسش‌هاى سودمند از این قرار خواهد بود:

• چه کسانى را به عنوان مخاطبان خود برمى گزينيم؟
•  مخاطبان ما با اطلاعاتی که در گزارش‌هاى ما آمده چه خواهند کرد؟
• چه مقدار از وقت خود را سرمايه‌گذارى خواهيم کرد؟

دنبال چه نتيجه‌اى هستيم

همۀ اين پرسش‌ها در تصميم‌گيرى ما مؤثرند که «چه کسى» را مرکز داستان خود قرار دهیم و «چه زمانى» را روایت کنیم و «کجا» و «چگونه» داستان را پوشش می دهیم.

شهروند-خبرنگاران اغلب مى‌خواهند به بهبود اوضاع جهان کمک کنند. ولى براى مشکلات اجتماعى به دلیل ريشه های عميقی که دارند کمتر راه حل سريع وجود دارد. راه حل سريع معمولاً راه حل ناکارآمد است. ولى مى‌توان مشکل را به اجزای ساده‌تر تقسيم کرد. مثلاً مشکل رشوه خواری و فساد مالی را در نظر بگیرید. دشوارى درگير شدن با مبحث فساد تا حدى از آنجا ست که رصد کردن آن تقريباً ناممکن است. سايتipaidabribe.com[من رشوه دادم] يکى از پروژه های موفق در رسانه های اجتماعى است که اکنون در چندین کشور نمونه دارد و اطلاعات بسیاری راجع به فساد در هر کشور ارائه مى‌کند. سری به يونان و هند می زنیم تا ببينيم درگير شدن فقط بايکى از جوانب اين معضل چگونه به تحول برداشت ما از مقولۀ رشوه‌خوارى مى‌انجامد.

​چه می شود اگر داستانها/خبرها سخت به دست آید؟ سى جى نت (CGNet) که يک سرويس خبررسانى اجتماعى در هند است ساده‌ترين ابزار را به کار مى‌گيرد تا با فقيرترين فقرا ارتباط برقرار کند؛ کسانی که در یک منطقه جنگی در قلب کشور که درگیر جنگ چريکى است گیر افتاده اند. ايران واير دات کام به آنجا رفته است تا ببيند تکنولوژى قديمى چطور مى‌تواند پيچيده‌ترين مشکلات ارتباطاتى را حل کند و به بهبود دردهاى جامعه نيز یاری رساند.

ما داستانها/خبرهای خود را با متن، صدا، عکس و ويديو نقل مى‌کنيم. هر رسانه مزيت‌هاى خود را دارد و مى‌تواند با ديگر رسانه‌ها تلفيق شود و داستان را جذابتر کند. وقتى مخاطبان مى‌توانند از طريق رسانه‌هاى مختلف در اينترنت در داستان‌های که می یابند کنکاش کنند می توان گفت غرق این تجربه می شوند. استفاده از این رسانه ها راه بسيار مؤثرى است براى جلب توجه کسانى که مى‌خواهيد به آنها اطلاع‌رسانى کنید و بر افکارشان تأثير بگذاريد.

«مانيومنتا» شرکتى است غيرانتفاعى در آتن که خود را وقف حفاظت از ميراث يونان کرده است – میراثی که بخش بزرگی از آن به دلیل فعاليت‌هاى ساختمان سازی در خطر است. این شرکت در کمپين‌هاى پاسداری از میراث فرهنگی از رسانه‌های متنوعی استفاده می کند و اطلاعات و شواهد گوناگون ارائه می کند تا در مجموع تصويرى چندوجهی از تاريخ و جامعۀ يونان عرضه ‌کند.

حدود ده سال پيش پدیده وبلاگ‌نويسى در میان عرب زبانان رواج یافت و افراد مخاطبان جديدى در اينترنت پیدا کردند. این وبلاگها همراه با ظهور رسانه‌هاى اجتماعى از محرک‌هاى اصلى بهار عربى بوده‌اند. وبلاگ‌نويسى همچنين زمينه را براى جنبش‌هاى دموکراسى‌خواهى در سراسر خاورميانه و شمال آفريقا فراهم کرد. «وبلاگ‌نويسى در کشور نيل» فيلمى است که قيام سال ٢٠٠۶ را در مصر و وبلاگ‌نويسانى که پيام خود را به جهان رساندند به تصوير مى‌کشد؛ روايت ملتى که تلاش مى‌کرد از ديکتاتورى رهايى يابد.

به همین ترتیب، دیدبان بحرین (Bahrain Watch) که مسائل حقوق بشری را به صورت مرتب پیگیری می کند از شواهدی که شهروندان خبرنگار به دست می دهند استفاده می کند تا ببیند واقعا چقدر ادعاهای مقامات که می گویند در حال اصلاحات دموکراتیک هستند درست است.

نمونه خوبی از این شواهد در این مجموعه عکس است که نشان می دهد پلیس بحرین از محصولات چه کارخانه ها و کشورهایی در مقابله با مردم استفاده می کند. نام کارخانه ها که روی پوکه نارنجک های گاز اشک آور حک شده دیده می شود. از این راه، کنشگران متوجه می شوند که چه کسانی مواد مورد نیاز نیروهای امنیتی در بحرین را تهیه می کنند و می توانند برای توقف معاملات سلاحها و ابزاری که در سرکوب مردم استفاده می شود فعالیت خود را تنظیم کنند.

روزنامه نگاری عمدتا با گزارشگری آغاز می شود چه به صورت متنی و عکسی یا ویدئویی و صوتی. اما گاه هست که واقعیتی که می خواهیم در باره آن صحبت کنیم قابل ثبت کردن از این راهها نیست. مثلا نمی توان آنچه را که به صورت مخفی در جریان است یا آنچه را که گذشته و تاریخی شده ثبت کرد یا اطلاعات پیچیده برای مخاطبی که اهل فن نیست بدون ساده سازی مناسب فهمیده نمی شود. تصویرسازی، رسم نقشه و نمودار و انیمیشن صورتها یدیگری از روزنامه نگاری اند که از طریق آنها می توانیم چیزهایی را که دیده نمی شوند نشان دهیم. مثلا مقایسه کنید: کدامیک برای فهمیدن آسانتر و عمومی تر است؟ (فرمول ریاضی یا تصویر تخم مرغ؟)

تصویرهایی که داده های ریاضی و آماری را نشان دهند راههای موثری برای استدلال بدون اتکا به اصطلاحات فنی و پیچیده است (که از دسترس عمومی دور است). فناوری اطلاعات حجم عظیمی ازد اده ها را تولید و دسترس پذیر کرده است اما اینکه بتوان آنها را به صورتی قابل فهم در اختیار مخاطب عمومی گذاشت خود یک چالش جدی است. آنچه به آن «داده نگاری» (data-journalism) می گوییم حال به شاخه ای از روزنامه نگاری تبدیل شده است که قواعد خاص خود را دارد.

اوشاهیدی (Ushahidi) یک شرکت غیرانتفاعی توسعه نرم افزار است که در کنیا کار می کند و تخصص اش در گردآوری داده ها از منابع عمومی (و باز به روی همگان) است. یکی از پروژه هایی که از نرم افزار اوشاهیدی بهره برده است پروژه «زنان در محاصره» (Women Under Siege) است که به کار ترسیم نقشه خشونت جنسی در جنگ داخلی سوریه مشغول است.

فیلم انیمیشن «دموکراسی فرانسوی» که بعد از شورش پاریس، که در سال 2005 اتفاق افتاد، ساخته شده به تجربیات شماری از مردان غیرسفیدپوست فرانسوی می پردازد که با حملات نژادپرستانه روبرو شده اند و ناچار به کناره گیری از جامعه و بیگانگی با آن تن داده اند. این فیلم با ابزارهای انیمیشن ساز مک اینتاش ساخته شده که کار انیمیشن سازی را بسیار ساده می کند و همزمان اجازه می دهد که هویت اشخاص فیلم برملا نشود.

همه صورتهای روزنامه نگاری به سیاست و فعالیتهای مقامات سیاسی مربوط نمی شود. به هر روزنامه ای که نگاه کنید می بینید بخش هایی در باره ورزش و تفریح و کارهای خانه و مسائل مالی خانواده ها و جز اینها دارد. این نوع خبرها و گزارشها را زیر عنوان "سبک زندگی" می شناسیم. یعنی مباحثی که به آنچه می خوریم و می پوشیم و کارهای که با پول مان می کنیم مربوط می شود و دیگر مسائل زندگی روزمره مان.

این نوع روزنامه نگاری صمیمانه بسیار تاثیرگذار است. آنچه ما در خانه و خانواده خود می کنیم به ارزشهای ما و رفتار ما شکل می دهد و این بنوبه خود تاثیر بسیار بزرگی در جامعه دارد. در اینجا به سه حوزه بسیار محبوب در وبلاگ نویسی (که رسانه ای مهم در روزنامه نگاری صمیمانه است) نگاه می کنیم: وبلاگ نویسی از فشن و مد، ورزش و فناوری.

وبلاگ نویسی مد و فشن برای طراحان امروزه به اندازه مجله های مشهور مد اهمیت دارند و وبلاگی مثل «من رپلر» (manrepeller.com) که از نیویورک می نویسد روزنامه نگاری مد و فشن را از نو تعریف کرده است. وبلاگ نویسی باعث شده است که آن رویکرد سنتی اروپامحور در مد و فشن هم تغییر کند و قدرت مد در سراسر عالم وب توزیع شود. در اینجا می توانید پانزده وبلاگ چینی را پیدا کنید که در باره مد می نویسند و اینجا هم پنج وبلاگ نویس عربی را بیابید. یکی از وبلاگ نویسان پیشکسوت در این زمینه بیل کانینگام است که فتوبلاگ خود را در نیویورک می نویسد.

هیچ چیزی مثل ورزش مردم را به هم پیوند نمی دهد: ما با هم بازی می کنیم و با هم بازی ها را تماشا می کنیم. وبلاگ فوتبالی مشهور که سر و سر با مارادونا نام دارد از همه دعوت می کند که از هرجای دنیا که هستند بنویسند – گرچه باید به انگلیسی بنویسند. این وبلاگ در یکصد کشور خوانده می شود و یک میلیون خواننده دارد.

به همین ترتیب، بسیاری ازم ردم می خواهند بدانند چطور با کمک فناوری می توانند زندگی شان را بهتر کنند. وبلاگهایی مثل لایف هکر (Lifehacker.com) بوئینگ بوئینگ (boingboing.net) و کوتکه (kottke.com) همه در باره فناوری می نویسند و سطح مباحث تکنولوژی را ارتقا بخشیده اند. آنها نشان می دهند که فناوری چگونه به نیروی تغییردهنده مثبتی در زندگی ما تبدیل شده است از جمله زندگی دهها میلیون مخاطبی که این وبلاگها را دنبال می کنند.