کشف حقیقت در ونزوئلا

دوازدهم فوریه امسال تظاهرات خشونت‌آمیز در«کاراکاس» به مرگ سه نفر انجامید. شاهدان عینی، ویدیو‌ها و عکس‌های خود را به روزنامهٔ «اولتیما نوتیسیاس»(Ultimas Noticias) فرستادند که روی اینترنت منتشر شدند. تصاویر نشان می‌‌دادند که نیروهای امنیتی و نیز افرادی با لباس‌های شخصی به روی شهروندان آتش می‌‌گشودند و این با چیزی که در رسانه‌های رسمی‌ منتشر شده بود، کاملاً فرق داشت.

رسانه‌های اجتماعی و شهروند - خبرنگاری، هم در اوکراین و هم در دیگر کشور‌هایی‌ که موج اعتراض در آن‌ها جاری است، نقشی‌ حیاتی‌ در بیرون کشیدنِ حقیقت بازی کرده‌‌اند.

نقطه آغاز اعتراض‌ها در ونزوئلا، چهارم فوریه بود؛ وقتی‌ خواسته‌های دانشجویان ایالت «تاشیرا» (Tàchira) با سرکوب شدید روبه‌رو شد. پس از ادعای یک دانشجوی دختر مبنی بر این که گروهی قصد تجاوز به او را داشتند، دانشجویان امنیت بیش‌تر در محوطه دانشگاه را درخواست کردند. چند دانشجوی جوان در جریان اولین اعتراض‌ها دستگیر شدند، ناآرامی به شهرهای اصلی‌ کشور رسید و حکومت را به سرکوب بیش‌تر واداشت.

یکی‌ از گروه‌های رادیکالِ مخالفِ «نیکلاس مادورو»، رییس جمهور ونزوئلا درهمین زمان به موج نارضایتی‌ پیوست و خواستار برکناری مادورو شد.

یکی‌ از چهره‌های تندروی اپوزیسیون، یعنی «لئوپولدو لوپز» ( Leopoldo López ) در ۱۸ فوریه به جرم دامن زدن به اعتراض‌ها و ترویج خشونت، دستگیر شد.

در هشتم مارس، اختلاف‌های داخلی، مرگ ۲۰ نفر، مجروح شدن دوهزار و ۳۸۲ نفر و بازداشت یک هزار و۲۵۰ معترض و فعال را به دنبال داشت. از همان ابتدا، نبودِ پوشش خبری و رسانه‌ای کاملاً محسوس بود و بسیاری از مردم ونزوئلا از اتفاقاتی که در کشورشان می‌‌افتاد، کاملا بی‌ خبر بودند. ولی‌ برای آن‌ها که به اینترنت دسترسی‌ داشتند، این شکاف پر می‌‌شد.

تخمین زده شده است که از ۲۹ میلیون نفر جمعیت ونزوئلا، ۱۲ میلیون نفر به اینترنت دسترسی‌ دارند، ۱۰.۵ نفر از آن‌ها عضو فیس‌بوک هستند و ۳ تا ۴ میلیون نفر در توییتر فعالیت می‌‌کنند.

اینترنت هم‌اکنون اصلی‌‌ترین راه ارتباط بین معترضان در این کشور است و کاربران می‌‌توانند به اتفاقاتی که به سرعت در حال رخ دادن است، واکنش نشان دهند.

خبرنگار و وکیل پروژهٔ «صداهای جهان» به نام «مارین دیاز» ( Marianne Diaz ) از کاربران توییتر درخواست کرد تا گزارش‌های خود را درباره سانسور اینترنتی در وب‌سایت «هردیکت» (Herdict) که به همین مساله اختصاص یافته است، منتشر کنند.

توییتر منبع بی‌نظیری از ویدیو، عکس، اظهار نظر، طنز و دادهای بی‌‌شمار پراکنده دیگر در رابطه با همین موضوع است.

در نخستین روز‌های اعتراض‌ها، ادارهٔ مخابرات ونزوئلا، «کناتل» (Conatel) به رادیو و تلویزیون اخطار داد که از پوشش تظاهرات خودداری کنند. رسانه‌های دولتی که با نظارت مستقیم حکومت اداره می‌‌شوند، تصویری جانب‌دارانه و یک طرفه از وقایع ترسیم می‌‌کردند. از سوی دیگر، رسانه‌های بخش خصوصی خود را سانسور می‌‌کردند. آنتن شبکهٔ تلویزینی کلمبیایی «ان‌تی‌ان 24»(NTN24) پس از پوشش اعتراض‌ها، به زیر کشیده شد و صدای مخالفان، ناشنیده باقی‌ ماند. حتی برنامه‌هایی‌ که بیش‌تر به تحلیل و نقد خبر می‌‌پردازند - یا بنا بود بپردازند- چهره‌های اصلی‌ مخالفان را منفی‌ نشان می‌‌دادند و آن‌ها را مروج خشونت معرفی‌ می‌کردند.

در ۲۱ فوریه، گزارش‌هایی‌ از قطع اینترنت و قطع برق در تاشیرا به گوش رسید.

مطبوعات هم‌چنان از کمبود کاغذ در عذاب هستند و بسیاری از روزنامه‌ها دیگر چاپ نمی‌شوند و یا تعداد صفحه‌های آن‌ها‌ کاهش پیدا کرده است. در هر حال، چرخه چاپِ روزنامه به حدی نیست که بتواند پوششی کافی‌ و لحظه به لحظه از رویدادهای کشور به دست دهد.

شهروند-خبرنگاران

شهروندان از راه شبکه‌های اجتماعی به جدیدترین خبرها دست می‌‌یابند و خود می‌‌توانند اهمیت، ربط و ارزش خبری آن را ارزیابی کنند. به بیانی دیگر، تفاوت بین خبرنگار و شهروند در روش تحقیق آن‌ها است. این فرآیند برای همه به شکلی‌ مستقیم و زنده اتفاق می‌‌افتد و در شکل‌گیری آن، یعنی گردآوری و پخش اطلاعات، هزاران نفر دخیل هستند.  

اگرچه میزان اشتباه و اطلاعات غلط هم به همین نسبت بالا می‌‌رود ولی‌ در عین حال، سریع هم تشخیص داده می‌‌شود چون هوش جمعی به سرعت عمل می‌‌کند و «شهروند - خبرنگاران» و خبرنگاران می‌‌توانند مدلی‌ گروهی و دسته جمعی‌ بسازند که در شرایط بحران، نقشی‌ کاملاً پیشتاز و کارآمد داشته باشد؛ برخی‌ اطلاعات خود را منتشر می‌‌کنند، برخی‌ دیگر به ابراز دیدگاه‌های شخصی‌ خود در مورد رویدادهای مشخص می‌پردازند و دیگران هم ارزیابی و ارزش‌داوری می‌‌کنند.

گزارش‌هایی‌ که شهروندان به «اولتیما نوتیسیاس» ارسال می‌‌کنند، دراماتیک‌ترین نمونه‌های این نکته هستند؛ مثال‌های دیگر در این مورد بسیار است.

مردم برای دسترسی و انتشار اخبار و اطلاعات، به فیس‌بوک هم رو می‌‌آورند، نرم‌افزار کاربردی «واکی تاکی» امکان ارسال پیام‌های شنیداری را می‌‌دهد و نرم افزار‌های دیگر مانند «واتس اپ»(Whatsapp ) ، «تلگرام» (Telegram)  و «مسنجر بلکبری»(Blackberry Messenger) مورد استفادهٔ کسانی‌ قرار می‌‌گیرند که شاید در اینترنت هم فعال نیستند.

با تمامِ این‌ها، هنوز انتشار پیام‌ها و خبرها به طوری که از سد نظارت رد شود، مسأله‌ای جدی است.

شهروند - خبرنگاری در دوران بحران ثابت کرده که می‌‌تواند به دو چیز مهم و قدرتمند دست یابد: اول آن که روشی‌ متفاوت برای دسترسی و انتشار اطلاعات قابل اعتماد در میان شهروند را جا انداخته و شبکه‌های مورد اعتماد را راه‌اندازی کند که روز به روز هم قوی‌تر می‌‌شوند. دوم این که هر اطلاعاتی که در شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌‌شود، به اعتبار فردی‌ که آن را انتشار داده، می‌‌افزاید.

به این ترتیب، آن‌هایی که حقیقت را وارونه جلوه می‌‌دهند، خبرها را دست‌کاری می‌‌کنند، دروغ می‌‌پراکنند و یا خشونت را ترویج می‌دهند، شناسایی و از شبکه مورد اعتماد عموم رانده می‌‌شوند. طبیعی است آن‌هایی که اطلاعات دقیق و مفیدی منتشر می‌‌کنند، مشخص می‌‌شوند و صدایشان را عده بیش‌تری می‌‌شوند. بنابراین، باوجود فوج عظیمی‌ از گزارش‌ها، اظهارنظرها و مشاهده‌های عینی که تلاش می‌‌کنند شکاف اطلاعاتی را پر کنند، حلقه‌های قابل اعتمادی هم وجود دارند که شبکه‌های مختلفی‌ از دل آن‌ها بیرون می‌‌آید.

تهدیدها، خطر‌ها و محدودیت‌ها

این در حالی است که تلاش‌های مدام برای سانسور شبکه‌های اجتماعی وجود دارد. در ۱۵ ‌فوریه گزارش شد که کاربران توییتر نمی‌‌توانند به عکس‌های موجود در وب‌سایت دسترسی‌ پیدا کنند. رییس جمهور در ۲۲ فوریه اعلام کرد که دولت وی «مسنجر زلو» (Zello) را زیر نظر داشته و به اطلاعاتی در مورد برنامه‌ریزی برای اعتراض‌ها دست یافته است.

پیش از آن گزارش شده بود که هر روز 15هزار پیام در زلو دانلود می‌‌شد. بلافاصله بعد از سخنان رییس جمهور، نرم‌افزار فیلتر شد.

مشکل شهروند - خبرنگاران در شرایط بحران و آشوب این است که گروه‌ها و اجتماع‌های مختلف فکری، اجتماعی و فرهنگی‌ به شدت پراکنده‌اند در حدی که اغلب، اصلاح خبرها و اطلاعات غلط پس از انتشار بسیار سخت می‌‌شود. هر کسی‌ که اظهارنظری می‌‌کند یا خبری را بازپخش می‌‌کند، نگاه سیاسی و اجتماعی خود را دارد و بسته به این پیش زمینه‌ها، چگونگی جذب اطلاعات آن‌ها نیز فرق می‌‌کند. گاهی‌ در خبرها دخل و تصرّف می‌‌شود ولی‌ چون باورپذیر و واقعی‌ به نظر می‌‌آیند، راه خود را به شبکه‌های اجتماعی و وب‌سایت‌ها باز می‌‌کنند بی‌‌ آن که صحت و سقم آن‌ها بررسی‌ شود.

در ونزوئلا، این مساله به ویژه در مورد عکاسی‌ پیش می‌‌آید به طوری که گاهی‌ خودِ رسانه‌های حکومتی هم به دام همین مساله می‌‌افتند. درست مثل هر جای دیگر، هر چه ایده‌ها افراطی‎تر باشند، از توجه رسانه‌ای نفع می‌‌برند و نظرات آن‌ها اغلب بیش از حد تبلیغ می‌‌شود؛ چه در رسانه‌های سنتی‌ و چه در رسانه‌های جدید. خوب می‌‌دانند چه گونه سروصدای بیش‌تری تولید کنند، بحث‌وجدل راه بیندازند، حتی گاهی‌ کاملاً با برنامه و منظم عمل می‌کنند و به خوبی‌ نظرهای خود را بازتاب ‌‌دهند. این عوامل بر کیفیتِ ارتباط میان شهروندان تأثیر می‌‌گذارد.

 فضای رسانه‌ای گاهی‌ نظرات پیش‌گویان را بازتاب می‌‌دهد و گاه نظرات کسانی‌ که می‌‌خواهند شعله‌های خشونت را برافروزند؛ چه به قلب اختلاف‌های سیاسی نزدیک باشند، چه نباشند. به همان اندازه نیز به کسانی‌ که می‌‌خواهند پوشش دقیق و سالمی از وقایع دهند، فضا و امکان می‌‌دهد. وقتی‌ می‌‌خواهیم وضعیت ونزوئلا یا هر جای دیگری را ارزیابی کنیم، مهم است که هم محدودیت‌های رسانه‌های اجتماعی و شهروند- خبرنگاری را درک کنیم و هم وعده‌ها و قول‌های آن‌ها را.

برای اطلاعات بیش‌تر در مورد فضای سیاسی و رسانه‌ای ونزوئلا و تلاش‌های شهروند - خبرنگاران علیه سانسور، این‌جا و برای فراخوان در مورد اینترنت آزاد و بدون سانسور در ونزوئلا، این‌جا را کلیک کنید.

----------------------------------------------------------

سایت «ايران‌واير» يكى از زير مجموعه‌هاى سازمان «JFC» خبرنگارى براى تغيير (Journalism for Change)، است كه با هدف در ارتباط گذاشتن شهروند خبرنگارهاى جهان با يك‌ديگر و تهيه فيلم و گزارش درباره تجربه‌های آن‌ها در كشورهاى مختلف تأسيس شده است. «ايران‌واير»، تلاش دارد تجربه‌های شهروند خبرنگارهاى جهان را در اختيار مخاطبان ايرانى گذاشته و به افراد و سازمان‌هايی كه مايل به تماس با شهروند خبرنگارها در كشورهاى ديگر هستند، كمك كند تا اين تماس برقرار شود. از امروز، شمارى از فيلم‌های JFC  در «ايران‌واير» منتشر می شوند. اگر مایل بودید، براى تماس با سازمان‌ها و افرادى كه اين گزارش ها درباره آن‌ها تهيه شده و انجام فعاليت‌هاى مشابه، با ما در تماس باشيد.