close button
آیا می‌خواهید به نسخه سبک ایران‌وایر بروید؟
به نظر می‌رسد برای بارگذاری محتوای این صفحه مشکل دارید. برای رفع آن به نسخه سبک ایران‌وایر بروید.
جامعه مدنی

راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳
بهار بامیان
خواندن در ۱۳ دقیقه
راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم
راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

شیر دولت

حسن روحانی، رئیس جمهوری ایران، در اجلاس شورای عالی سلامت و غذا که برای نخستین بار پس از سه سال وقفه برگزار شد، گفت این شورا «باید با برنامه ریزی صحیح... افزایش مصرف شیر و لبنیات را ترغیب کند» و بر تداوم توزیع شیر رایگان در مدارس به منظور تامین کلسیم مورد نیاز کودکانی که در مرحله رشد قرار دارند، تاکید کرد. محمود حجتی وزیر جهاد کشاورزی هم در همین اجلاس خواستار تخصیص قسمتی از منابع حاصل از اجرای مرحله دوم هدفمندی یارانه‌ها به منظور افزایش سرانه مصرف شیر در کشور شد.

برنامه توزیع شیر رایگان در مدارس ایران که از سال ۱۳۷۹ آغاز شده بود، در سال‌های آ‌خر دولت محمد احمدی‌نژاد به علت عدم تخصیص بهنگام بودجه با مشکلاتی روبرو شد و یکی از اقدامات دولت روحانی تلاش برای حل این مشکل بود. با این حال مخالفان دولت این اقدام را به سخره گرفتند و چند ماه پیش مهرداد بذرپاش، نماینده تهران در مجلس، در یک سخنرانی انتقادی حداکثر تدبیر «دولت ژنرال‌ها» را توزیع شیر رایگان خوانده بود.

اما شیر رایگان مدارس چه اهمیتی دارد که موضوع بحث نخستین اجلاس شورای عالی سلامت و تغذیه قرار گرفته و به بحثی سیاسی هم بدل شده است. برای درک اهمیت این موضوع باید کمی به گذشته بازگردیم.

راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

سابقه شیر رایگان مدارس در ایران

کمک‌های غذایی رایگان از جمله توزیع شیر رایگان در مدارس ایران از  سال‌های دهه ۴۰ همگام با گسترش صنایع غذایی و لبنیات در ایران به طور پراکنده آغاز شده بود.

برای نخستین بار در سال ۱۳۳۶ بود که با همکاری سازمان برنامه و وزارت بهداری ایران و بنیاد کودکان سازمان ملل (یونیسف) کارخانه شیر پاستوریزه تهران بنیانگذاری شد. در سال‌های بعد کارخانه‌‌های دیگر شیر پاستوریزه در شهرهای دیگر هم برپا شد و در نهایت در سال ۱۳۴۷ شرکت سهامی صنایع شیر ایران تاسیس شد. رونق دامپروری و افزایش تولید شیر خام عرضه شده به کارخانه‌های شیر پاستوریزه  باعث شد که مسئولان در سال ۱۳۴۹ به فکر طرحی برای توزیع شیر رایگان در مدارس بیفتند و در سال ۱۳۴۹ طرح توزیع شیر رایگان به تصویب هیات دولت وقت رسید.

شرکت تهیه و توزیع شیر ایران در سال ۱۳۵۳ با سرمایه دو بانک دولتی تاسیس شد که در کارخانه‌های آن با شیر خشک و کره وارادتی شیر بازساخته تولید می‌شد تا در بسته‌بندیهای سه‌گوش برای توزیع در مدارس به همراه کیک یا بیسکوئیت رایگان فرستاده شود.

در دی‌ ماه سال ۱۳۵۴ در جلسه شورای عالی تندرستی با اضافه شدن تغذیه رایگان به اصول انقلاب سفید، مقرر شد تغذیه رایگان همگانی برای شیرخواران تا دو سالگی با مادران‌شان و توزیع یک وعده غذای روزانه در ساعات درس بامدادی برای همه دانش‌آموزان تا سن ۱۴ سالگی انجام شود.

وزارت آموزش و پرورش در سال ۱۳۵۵ مسئولیت اجرای تغذیه رایگان در مدارس را برعهده گرفت که شامل شیر، بیسکویت و میوه ( موز و سیب و پسته و...)  بود. بیش از شش میلیون و هفتصد هزار دانش‌آموز تحت پوشش این طرح قرار گرفتند. هدف اولیه این طرح  تامین ۱۰ درصد کالری و ۲۵ درصد پروتئین مورد نیاز روزانه کودکان بود.

اجرای این طرح تا انقلاب ۱۳۵۷ ادامه یافت. پس از انقلاب اتهاماتی درباره سوءاستفاده‌های مالی دست‌اندرکاران  برنامه تغذیه رایگان مطرح شد و با فروپاشی ساختارهای رژیم قبلی از سال تحصیلی ۱۳۵۸- ۱۳۵۹ دیگر خبری از  تغذیه رایگان نبود.

راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

قد کوتاه کودکان در غیاب شیر

در سال‌های بعد توزیع شیر رایگان به طور پراکنده در مدارس برخی از نقاط محروم مانند استان سیستان و بلوچستان آغاز شد، اما طرح فراگیری در این باره وجود نداشت.

زنگ‌های خطر اما هنگامی به صدا درآمد که در سال ۱۳۷۷ بررسی دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت با حمایت یونیسف، وجود سوءتغذیه و کوتاهی قد (کاهش رشد) را در میان کودکان زیر ۵ سال به خصوص در مناطق محروم و روستایی نشان داد. این بررسی نشان داد ۱۵ درصد کودکان زیر ۵ سال دچار اختلال رشد قدی متوسط تا شدید هستند.

 نتايج بررسی‌های بعدی در سال ۱۳۷۹ بوسیله انستيتو تحقيقات تغذيه‌ای و صنايع غذايی كشور نشان‌داد که کمبود مصرف شیر و عواقب ناشی از آن از این هم گسترده‌تر است. بر اساس یافته‌های این بررسی ۹۰ درصد از خانواده‌های ايراني كمتر از ۹۰ درصد از كلسيم موردنياز بدن‌شان را از راه مواد غذایی دريافت می‌کنند، یا به  عبارت ساده‌تر  ۹۰ درصد از خانواده‌های ایرانی با كمبود كلسيم مواجه هستند. این بررسی همچنین نشان داد که خانواده‌های ایرانی شير را كمتر از ساير لبنیات مصرف می‌کنند.

بازگشت به شیر مدرسه ولو حداقلی

یا توجه به این یافته‌ها بود که در سال ۱۳۷۹ دولت وقت برنامه «شیر مدرسه ایران» را با هدف افزایش مصرف شیر در بین دانش‌آموزان و ارتقای فرهنگ مصرف شیر در خانواده‌ها آغاز کرد.

توزیع شیر رایگان از سال ۱۳۷۹ ابتدا در دانش‌آموزان ابتدایی مناطق محروم در ۹ استان کشور آغاز شد و به تدریج پوشش آن گسترش یافت تا در سال  ۱۳۸۹ به کل دانش‌آموزان از پیش‌دبستانی تا متوسطه گسترش یافت و جمعیت تحت پوشش از ۴۲۰ هزار نفر به ۱۴.۵ میلیون نفر رسید. بعدها از سال ۱۳۸۷ توزیع نان غنی‌شده با فولات (یک ویتامین یا ریزمغذی ضروری) در سطح محدودتری به شیر رایگان مدارس افزوده شد.

گرچه  دوره جدید برنامه شیر رایگان در طول عمر حدود ۱۴ ساله‌اش توانست  مصرف شیر را در میان جمعیت تحت پوشش یعنی دانش‌آموزان به حدود ۱۵ کیلوگرم شیر در سال برساند - این میزان شیر در هفتاد نوبت در طول شش ماه نخست سال تحصیلی توزیع می‌شود-  اما این عدد هنوز فاصله زیادی با استاندارد حداقل جهانی یعنی حدود ۱۶۰ کیلوگرم در سال دارد که معادل مصرف ۲ لیوان شیر در روز است.

اجرای برنامه شیر مدرسه در دوره هشت‌ساله دولت احمدی نژاد دچار فراز و نشیب‌هایی شد و به خصوص در سال‌های آخر این دولت به علت عدم اختصاص بودجه در خطر توقف قرار گرفت. و با روی کار آمدن دولت حسن روحانی گرچه توزیع شیر رایگان ادامه یافت، اما توزیع آن در سال جاری تحصیلی  به مدارس ابتدایی و  دوره اول متوسطه محدود شد.

هدفمندی یارانه‌ها و بدتر شدن وضعیت شیر

سرانه مصرف شیر در ایران تا پیش از اجرای برنامه هدفمندی یارانه‌‌ها کمتر از هشتاد کیلوگرم در سال و نسبت به میانگین مصرف سرانه شیر در کشورهای اروپایی (۳۴۰ کیلوگرم) و در جهان (۱۸۰ کیلوگرم ) در سال بسیار پایین‌تر بود.

هدف تعیین‌شده در برنامه چهارم توسعه پس از انقلاب رساندن مصرف سرانه شیر به ۱۶۰ کیلوگرم در سال بود، اما این هدف تحقق نیافت و تحقق آن به برنامه‌ پنجم توسعه موكول شد. این هدف در برنامه پنجم توسعه که با سال‌های ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد مصادف شد، هم نه تنها تحقق نیافت، بلکه با اجرای برنامه هدفمندی یارانه‌ها و کاهش یارانه شیر، وضعیت مصرف لبنیات در ایران بدتر شد.

کاهش یارانه‌‌هایی که به تولیدکنندگان لبنیات داده می‌شد، و افزایش قیمت لبنیات و موج فزاینده تورم که قدرت خرید بسیاری از اقشار مردم را کاهش داد، سهم شیر را در سبد غذایی خانواده‌ها به خطر انداخت و باعث روند نزولی مصرف آن شد. سرانه مصرف شیر اکنون به کمتر از ۷۰ کیلوگرم در سال رسیده و مصرف لبنیات در ایران به طور متوسط ۲۲ درصد کاهش یافته است.

پرداخت یارانه‌های نقدی به سرپرستان خانواده‌ها نیز نتوانسته‌است به حل این مشکل کمک کند، چرا که پول توزیع‌شده به این ترتیب، لزوما صرف خرید مواد غذایی با کیفیت مانند لبنیات برای تغذیه کودکی که نیاز به رشد دارد، نمی‌شود. کارشناسان تغذیه نیز  در آن هنگام هشدار داده بودند که در ایران در زمینه مصرف شیر «مشکلات فرهنگ تغذیه‌ای» وجود دارد و در صورت حذف یارانه شیر و پرداخت نقدی آن، هیچ تضمینی وجود ندارد که شهروندان این پول را صرف خرید شیر و لبنیات کنند.

راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

چرا شیر مدارس ضروری است؟

شیر منبع عالی تامین کلسیم است که برای رشد و استحکام استخوان‌های کودکان ضروری است. نوشیدن ۲۰۰ سی سی شیر (یک لیوان شیر) در روز می‌تواند نیمی از میزان مورد نیاز کلسیم برای کودکی در سنین ۴ تا ۶ سال را فراهم آورد.

البته لبنیات تنها منبع کلسیم در مواد غذایی نیست. ماهی، سبزی‌های برگ‌دار، میوه‌های  خشک‌شده و میوه‌های مغزدار (خشکبار) هم می‌توانند به بدن کلسیم برسانند. اما مشکلی که در این مورد پیش می آید - حتی برای خانواده‌هایی که از درآمد لازم برای تهیه انواع مواد غذایی برخوردارند-  واداشتن کودکان به خوردن مقدار کافی از مواد غذایی مناسب برای دریافت کلسیم مورد نیازشان است. برای مثال ممکن است نتوان کودک را راضی کرد تا سبزیجات بر‌گ‌دار در حدی که کلسیم موردنیازش را فراهم کند، بخورد. از طرف دیگر، جذب کلسیم از این مواد گیاهی به کارآمدی جذب کلسیم از شیر نیست. با توجه به اینکه بسیاری از کودکان در شتابزدگی بامدادی برای رفتن به مدرسه ممکن است صبحانه درستی نخورند، توزیع شیر در مدارس می‌تواند یک غذای حاضری مغذی برای جبران صبحانه باشد.

 بررسی‌های متعدد در کشورهای گوناگون تاثیر برنامه شیر مدارس و افزایش مصرف لبنیات را در رشد بیشتر کودکان و بلندتر شدن قد آنان نشان داده است.

اجرای برنامه شیر مدارس در عین حال به رواج فرهنگ مصرف شیر در جامعه می‌انجامد و باعث رونق صنعت لبنیات می‌شود. نمونه موفق چنین برنامه‌ای  برنامه شیر مدارس تایلند است  که برای ۲۳۰ روز تحصیلی اجرا می‌شود و شش میلیون دانش آموز را تحت پوشش دارد. این برنامه باعث شد که مصرف سرانه سالانه شیر در این کشور از ۲ لیتر در سال ۱۹۸۴ به ۲۳ لیتر در سال ۲۰۰۲ افزایش یابد و بازار لبنیات در این کشور رونق گیرد.

ویتامین دی (D) هم لازم است

یک ماده دیگر که برای رشد استخوان‌ها و حفظ استحکام آنها ضروری است، ویتامین دی است که در جذب گوارشی کلسیم نقش مهمی دارد. اما حتی با داشتن  با یک رژیم غذایی سالم ممکن است مقدار کافی ویتامین دی در اختیار افراد قرار نگیرد. مشکل این است که ویتامین دی در مواد غذایی معدودی (ماهی‌ها، تخم‌مرغ، جگر) به اندازه کافی یافت می‌شود و با وجود رویه معمول در جهان برای غنی کردن مواد غذایی گوناگون با ویتامین دی، حتی این مواد غذایی غنی‌شده هم ممکن است برای رفع نیازهای افراد کافی نباشند.

میزان مورد نیاز روزانه به دریافت ویتامین دی به نسبت سن متغیر است: از ۴۰۰ واحد تا انتهای یکسالگی، تا ۶۰۰ واحد در فاصله یک تا ۷۰ سالگی و ۸۰۰ واحد در بالای ۷۰ سالگی. برای مقایسه در نظر بگیرید که صد گرم ماهی آزاد، یکی از بهترین منابع ویتامین دی، حدود ۴۵۰ واحد از این ویتامین را دارد، در حالی که یک وعده آب پرتقال غنی‌شده فقط ۱۳۷ واحد و  یک وعده شیر غنی‌شده فقط ۱۲۰ واحد ویتامین دی دارد.

با توجه به کمبود نسبی ویتامین دی در مواد غذایی، تامین این ویتامین عمدتا به ساخته شدن آن از یک ماده پیش‌ساز در اثر تابش اشعه ماورای بنفش نور خورشید به پوست وابسته است؛ در واقع  ۸۰ تا ۹۰ درصد از ویتامین دی مورد نیاز می‌تواند از این راه ساخته شود. البته افراد دارای پوست تیره‌تر باید مدت بیشتری زیر تابش مستقیم نور آفتاب بمانند تا ویتامین دی مورد نیازشان ساخته شود، زیرا رنگدانه ملانین در پوست که تیرگی و روشنی آن را تعیین می‌کند، اشعه ماورای بنفش خورشید را جذب می‌کند و میزان ساخت ویتامین دی در پوست را کاهش می‌دهد.

کمبود ویتامین D در ایران: هفتاد تا نود درصد

ویتامین دی یک ریزمغذی است؛ ریزمغذی‌ها مواد غذایی هستند که بدن برای کارکرد طبیعی‌اش به میزان اندکی‌ از آنها نیاز دارد و نبود همین میزان اندک می‌تواند بیماری‌های گوناگونی را در انسان به وجود آورد.

نخستین بررسی کشوری وضعیت ریزمغذی‌ها در ایران در سال ۱۳۸۰ در مورد چهار ریزمغذی آهن، روی و ویتامین A  و ویتامین D انجام شد و نتایج آن در سال ۱۳۸۵ منتشر شد. یافته‌های این بررسی بیانگر شیوع گسترده کمبود این چهار ریزمغذی در ایران بود.

نتایج این بررسی در مورد ویتامین دی چنانکه رئیس انجمن تغذیه ایران می‌گوید نشان داد که مردم ایران - از جمله کودکان و نوجوانان- به درجات متفاوت از ۷۰ تا ۹۰ درصد دچار کمبود ویتامین دی هستند. همچنین  تحقیقات در در کودکان دبستانی در برخی از مناطق تهران نشان داده است که تا۹۰ درصد کودکان دچار کمبود ویتامین D هستند.

نوع پوشش زنان و قرار نگرفتن در معرض آفتاب مستقیم، گذراندن وقت در محیط‌های کاری سرپوشیده و آپارتمان‌نشینی و ناکافی بودن میزان ویتامین دی در رژیم غذایی، آلودگی هوا که پرتوهای ماورای بنفش خورشید را جذب می‌کند و مانع رسیدن آنها به پوست می‌شود، از جمله علل احتمالی کمبود شدید این ویتامین در درصد بالایی از مردم ایران است.

راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

غنی سازی شیر با ویتامینD

راهی که مسئولان بهداشتی برای حل مشکل کمبود ویتامین دی در ایران در پیش گرفتند، برنامه‌ریزی برای غنی کردن شیر با این ویتامین بود.

 دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت و مرکز تحقيقات غدد درون ريز و متابوليسم دانشگاه علوم پزشکی تهران در یک برنامه تحقیقاتی فرمولاسیونی برای شیرغنی شده با ویتامین دی تهیه و برای نخستین بار  این شیر را به طور آزمایشگاهی تولید کردند. این فرمولاسیون اکنون در اختیار کارخانه‌های شیر قرار دارد، اما این برنامه در صورتی قابل اجرا است که صنایع شیر بتوانند شیرغنی شده با ویتامین دی را با قیمت مناسب عرضه کنند تا مردم توان خرید آن را داشته باشند و این کار نیاز به حمایت مالی دولت از این صنایع دارد. به همین علت در حال حاضر میزان تولید شیر غنی‌شده در صنایع شیر زیر ۱۰ درصد باقی‌مانده و برنامه غنی‌سازی شیر فراگیر نشده است.

باید در انتظار ماند و دید دولت حسن روحانی که فعلا توانسته است مانع از تعطیلی برنامه شیر رایگان مدارس شود، از پس اجرای برنامه غنی‌سازی شیر هم بر می‌آید یا نه.

راه شیری مدارس، راه رشد کودک سالم

ضمیمه‌:

مسیری که انگلیسی‌ها پیمودند

برنامه توزیع شیر رایگان در مدارس انگلیس هم که در انتهای جنگ جهانی دوم آغار شد، کاملا با سیاست این کشور درآمیخته است. یکی از مواد لایحه آموزشی سال ۱۹۴۴ که نظام آموزشی را در انگلیس و ویلز تغییر داد، توزیع غذا و شیر رایگان (حدود ۲۰۰ میلی‌لیتر در روز) در مدارس به همه دانش‌آموزان زیر ۱۸ سال بود. این لایحه همچنین مقامات محلی را وامی‌داشت تا برنامه غذای رایگان مدارس را که حاوی مواد مغذی ضروری تعیین‌شده بر اساس این قانون برای دانش‌آموزان خانواده‌‌های کم‌درآمد بود، به اجرا درآورند.

هدف اولیه از برنامه توزیع غذا و شیر رایگان در آن هنگام رساندن مواد مغذی اضافی به کودکان در هنگامی بود که کمبود غذایی دوران جنگ در انگلیس حکفرما بود و مواد غذایی سهمیه‌بندی شده بود.

برنامه تغذیه رایگان در مدارس انگلیس برای ربع قرن ادامه یافت تا هنگامی که در زمان نخست وزیری ادوارد ویلسون از حزب کارگر در سال ۱۹۶۸ توزیع شیر رایگان به دانش‌آموزان دبیرستانی متوقف شد.

اما ضربه نهایی به این برنامه در زمان نخست وزیری ادوارد هیث از حزب محافظه‌کار در سال ۱۹۷۰  وارد آمد که در مواجهه با بحران اقتصادی آن دوران از همه وزرایش خواسته بود تا راه‌هایی برای کاهش هزینه‌های دولتی بیابند. مارگارت تاچر در مقام وزیر آموزش و پرورش این دولت  در سال ۱۹۷۱ توزیع شیر رایگان برای کودکان بالای ۷ سال را متوقف کرد تا به این ترتیب ۱۴ میلیون پوند در هزینه‌ها صرفه‌جویی شود. این اقدام به اعتراضات گسترده‌ای انجامید و باعث شد مخالفان تاچر لقب «شیردزد» بر او بگذارند.

 مارگرت تاچر در دوران نخست‌وزیری‌اش نیز به این سیاست ادامه داد و امتیاز دریافت تغذیه رایگان را برای هزاران کودک حذف کرد و مقامات محلی را واداشت تا طرح‌هایی رقابتی برای تهیه غذای مدارس تدوین کنند.

هدف این طرح‌ها کاهش هزینه‌های محلی تامین غذای مدارس بود، اما باعث سقوط استاندارد غذای داده شده به کودکان شد. یک بررسی در سال ۱۹۹۹ بوسیله شورای پژوهش پزشکی انگلیس نشان داد کودکان در دهه ۱۹۵۰ با وجود سهمیه‌بندی، رژیم غذایی سالمتر - با مواد مغذی بیشتر و میزان کمتر چربی و قند -  نسبت به کودکان در دهه ۱۹۹۰ داشته‌اند.

در سال‌های اخیر نیز هنگامی که افشا شد وزیر بهداشت کابینه نخست وزیر محافظه‌کار دیوید کامرون پیشنهاد حذف برنامه شیر رایگان در مهد کودک‌های انگلیس را برای صرفه‌جویی در هزینه‌ها داده است، اعتراض احزاب مخالف باعث پس گرفتن این پیشنهاد شد.

ثبت نظر

تصویری

وسایل بازمانده از سیمین دانشور و جلال‌آل‌احمد

۲۶ اردیبهشت ۱۳۹۳
خواندن در ۱ دقیقه
وسایل بازمانده از سیمین دانشور و جلال‌آل‌احمد