همه چیزهایی که باید درباره جنسیت «نان‌باینری» یا «غیر‌دوگانه» بدانیم

شایا گلدوست

من، «شایا گلدوست»، زن ترنس و کنشگر جامعه رنگین‌کمانی، هر هفته دوشنبه در اینستاگرام «ایران‌وایر» با یکی از اعضای جامعه رنگین‌‌کمانی درباره مسایل و مشکلات مربوط به این قشر گفت‌وگو می‌کنم. مهمان این برنامه «زینب پیغمبرزاده»، پژوهشگر و کنشگر برابری جنسیتی است و درباره افراد نان‌باینری، یا افراد با جنسیت غیر‌دوگانه صحبت می‌کنیم.

***

از سال ۲۰۱۲ تاکنون، روز ۱۴ جولای به عنوان «روز جهانی افراد نان‌باینری» نامگذاری شده است. ۱۴ جولای در تقویم میلادی، دقیقاً مابین «روز جهانی زن» و «روز جهانی مرد» قرار گرفته است. این روز فرصتی ارزشمند است برای افزایش سطح آگاهی جوامع مختلف در مورد افراد با جنسیت غیر‌دوگانه و مقابله با ظلم و تبعیض علیه آن‌ها. فرصت خوبی تا کمی از دو‌قطبی‌انگاری جنسیتی نهادینه شده در ذهن‌مان فاصله بگیریم و با تنوع زیبای جامعه انسانی آشنا شویم. با وجودی که افراد با جنسیت غیر‌دوگانه همیشه در طول تاریخ بشریت وجود داشته‌اند، اما متاسفانه تمامی جوامع در دنیا اصول فرهنگی و‌ قانونی خود را دو‌قطبی و بر اساس دگرجنسگرایی و همانسو‌جنسیتی بودن تعریف می‌کنند، از این رو تعاریف نان‌باینری یا ‌غیردوگانه در فرهنگ جنسی و جنسیتی، مخصوصا در جامعه ما مفهومی تازه است و کمتر به آن پرداخته شده است. 

دگرجنسگرایی یعنی گرایش عاطفی و یا جنسی افراد به جنس و جنسیت متفاوت با خود.

همانسو‌جنسیتی، به افرادی گفته می‌شود که جنسیت نسبت داده شده در بدو تولد بر اساس ظاهر اندام جنسی، با جنسیتی که برای خود تعریف می‌کنند یا خود را با آن می‌شناسند، مطابقت دارد.

از این رو صحبت درباره این موضوع و پرداختن به طیف گسترده هویت جنسیتی در انسان‌ها ضروری به شمار می‌آید. «زینب پیغمبر‌زاده» تعریفی جامع از افراد نان‌باینری ارائه می‌دهد:

«هویت جنسیتی غیر‌دوگانه، همیشه در طول تاریخ در جوامع مختلف وجود داشته است. به عنوان مثال در میان بومیان آمریکای شمالی یا آسیای شرقی وجود داشته و امر بسیار مقدسی به شمار می‌آمد. بسیاری از خدایان و افرادی که در این فرهنگ‌ها مقدس بودند، هویت جنسیتی‌ای داشته‌اند که خارج از دوگانه زن و مرد بوده است. جنسیت مانند هر‌مفهوم دیگری یک طیف است که افراد ممکن است در نقاط مختلفی روی این طیف قرار بگیرند. ممکن است افراد در طول زندگی درک‌شان از جنسیت خود، یا آن تعریفی که از جنسیت خود به دیگران اعلام می‌کنند، تغییر کند. بهتر است بر واژه هویت‌های جنسیتی غیر‌دوگانه تاکید کنیم، به این دلیل که این واژه چتری می‌تواند مفاهیم بسیار‌ متفاوتی داشته باشد. به عنوان مثال برای فردی به این معنا باشد که هم‌زمان چند جنسیت را برای خود تعریف می‌کند. ممکن است برای فرد دیگری به این معنا باشد که در زمان‌های مختلف جنسیت‌های مختلف داشته و در اصل جنسیت او سیال است. همچنین ممکن است برای فردی معنای بی‌جنسیت بودن داشته باشد یا اینکه فردی جنسیتی دارد که خارج از دوگانه زن و‌ مرد بوده و در جایی بر روی این طیف قرار دارد، البته الزاما در وسط این طیف قرار نداشته و‌ممکن است به جنسیت زنانه و یا مردانه نزدیک‌تر باشد. به همین دلیل تعریف جنسیت نا‌ن‌باینری یا غیر دوگانه بسیار گسترده است.»

با وجودی که این طیف گسترده هویت همیشه در طول تاریخ وجود داشته، چرا امروزه بیشتر درباره آن صحبت می‌شود و آیا این به آن معنی است که جوامع مختلف به سوی خارج شدن از دوگانه‌های زنانه و مردانه در حرکت‌اند؟

«جنبش‌های اجتماعی در کشورهای مختلف باعث شده‌اند که درباره جنسیت و گرایش جنسی بیشتر صحبت شده و حقوق مرتبط با هویت جنسی و جنسیتی افراد به رسمیت شناخته شود. این موضوع باعث شده است تا افراد به جنبه‌های مختلف سکشوالیته خود بیشتر فکر کرده و در مورد آن بیشتر صحبت کنند. جنبش‌های ال‌جی‌بی‌تی‌کیو در کشورهای مختلف وجود داشته‌اند، علاوه بر آن جنبش‌هایی مبتنی بر حقوق زنان و اقلیت‌ها و پذیرش تفاوت‌ها نیز فعال بوده و به صورت سازمان‌هایی به فعالیت می‌پرداختند. همچنین آثار هنری و علمی تولید شده، از جنبه‌های مختلف به ما کمک کرده‌اند تا بفهمیم که جنسیت تا چه اندازه مفهوم پیچیده و تاثیرگذاری بر زندگی افراد است. از آن مهمتر اینکه حقوق افراد به رسمیت شناخته شود، برای اینکه بتوانند آن‌طور که خود را درک می‌کنند، ابراز کنند.

از دهه‌های پیش جنبش‌هایی وجود داشته‌اند که شروع به استفاده از زبانی کردند که خارج از دوگانه زن و مرد است. در زبان‌هایی که ضمایر جنسیتی وجود دارد، ضمایر مختلفی را پیشنهاد دادند. یا واژه‌هایی که مفهوم جنسیتی داشته است را به صورتی غیر‌جنسیتی استفاده کرده‌اند. به عنوان مثال پیشنهاد داده‌اند که به جای استفاده از پدر و مادر، از واژه والد استفاده شود. از سازمان‌های مختلف و دولت‌ها خواسته شده است که این امر را به رسمیت بشناسند. این جنبشی بوده است که از سال‌ها قبل وجود داشته و ادامه دارد، به این دلیل که هنوز جنسیت غیر‌دوگانه افراد به شکل قانونی در بسیاری از کشورها به رسمیت شناخته نمی‌شود و این یکی از اهداف این جنبش‌هاست.»

داشتن هویت قانونی منطبق به هویت جنسیتی، حق همه افراد است. افراد با جنسیت غیر‌دوگانه نیز می‌بایست هویت قانونی منطبق با جنسیت خود داشته باشند. امروزه در بسیاری از کشورها مثل استرالیا، بنگلادش، کانادا، دانمارک، آلمان، هند، نپال، هلند و نیوزلند گزینه‌ای برای افراد نان‌باینری در اوراق قانونی و پاسپورت‌ها در نظر گرفته می‌شود. بسیاری از ایالت‌های امریکا هم به شهروندان‌ خود اجازه می‌دهند که در گواهی‌نامه رانندگی خود جنسیت «X» را درج کنند.

استفاده از ضمایر مناسب برای خطاب قرار دادن افرادی با جنسیت غیردوگانه از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ ضمیری که بیان‌گر همان هویت جنسیتی‌ باشد که فرد برای خود تعریف می‌کند و ممکن است فرد به فرد متفاوت باشد. این‌ خودِ فرد است که تصمیم می‌گیرد با چه ضمیری خطاب قرار داده شود. در زبان‌هایی که ضمایر مذکر و مونث دارند، بعضی از افراد ترجیح می‌دهند با ضمایری مثل «ایشان» خطاب قرار داده شوند و برخی نیز از ضمایر منتسب به مردانه یا زنانه استفاده می‌کنند. بهتر است افراد پرسیده شود که ضمیر انتخابی و ترجیحی آن‌ها چیست. توصیه می‌شود در مکالمات و مراودات روزمره، از ضمایر و واژه‌هایی که بر جنسیت افراد تاکید دارند، استفاده نشود. مانند: آقا، خانم، پسر، دختر و غیره؛ به جای آن از اصطلاحات بدون جنسیت مانند عزیزم، دوست محترم، میهمانان عزیز، مسافران محترم و غیره استفاده شود.