همه آنچه باید درباره جنس، جنسیت و گرایش جنسی بدانیم

شایا گلدوست

افراد برای شناخت درست و پذیرش خود و تعامل با محیط پیرامون و جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند، نیاز دارند که جنبه‌های مختلف جنسی و جنسیتی و تمایلات و خواسته‌های خود را بشناسند. افراد با شناخت درست و پذیرش خود   می‌توانند مورد درک و‌ پذیرش دیگران  قرار بگیرند. در این یادداشت چهار جنبه اصلی سکشوالیته را به زبان ساده توضیح می‌دهیم. اما پیش از آن اشاره به این نکته بسیار‌ اهمیت دارد که تمامی جنبه‌های سکشوالیته در افراد سیال بوده و در طول زندگی فرد، در بازه‌های زمانی مختلف، بر اساس تجربیاتی که در زندگی به دست می‌آورد، می‌تواند تغییر کند. 

***

جنس Sex

جنس افراد مربوط به همان اندام جنسی است که با آن متولد شده یا در بدن خود دارند. در گذشته جنس به دو دسته «زن» و «مرد» تقسیم می‌شد که از نظر علم پزشکی مربوط به اندام‌های جنسی، هورمون‌ها، کروموزوم‌ها و علائم ثانویه‌ای است که برای مرد و زن تعریف شده است. داشتنِ کروموزوم XY ، هورمون تستسترون، اندام جنسی منتسب به مردانه و همچنین علائم ثانویه‌ای که به ظاهر افراد مربوط می‌شود، مانند موی صورت و شکل بخش‌هایی از بدن از نشانه‌های جنس مرد بود. کروموزوم XX، هورمون استروژن، اندام جنسی منتسب به زنانه، واژن، رحم، تخمدان و علائم ثانویه تعریف شده برای جنس زن مانند پستان‌ها و برجستگی‌هایی در نواحی از بدن مانند باسن از نشانه‌های جنس زن بود.

اما امروزه جنس نیز به صورت یک طیف گسترده تعریف می‌شود. طیفی که در دو سر آن «زن» و «مرد» با ویژگی‌های تعریف شده در علم پزشکی قرار دارند؛ اما در طول این طیف می‌توان افراد بی‌شماری را یافت که جنس آن‌ها با خصوصیات تعریف شده برای دوگانه زن و مرد تطابق ندارد. 

افراد «اینترسکس» یا «میان‌جنسی» یا «بینا‌جنسی» افرادی هستند که خصوصیات جنسی اولیه و ثانویه آن‌ها با آنچه برای مرد و زن تعریف شده، متفاوت است. این تفاوت‌ها می‌تواند آشکار و از بدو تولد در ظاهر اندام جنسی قابل مشاهده باشد، یا اینکه نهفته و به اندام‌های جنسی داخلی، کروموزوم‌ها و هورمون‌های فرد مربوط باشد و در سال‌های بعد و با بالا رفتن سن بروز کند یا اینکه هرگز علائمی نداشته و فرد بدون اینکه بداند تا پایان عمر با این تفاوت‌ها زندگی کند. از این رو‌ می‌توان دریافت که جنس امری غیر‌دوگانه بوده و افراد می‌توانند در هر کجای این طیف گسترده قرار گیرند و‌ خصوصیات جنسی منحصر به فرد خود را داشته باشند.

هویت جنسیتی Gender Identity 

هویت جنسیتی مقوله‌ای جدا از جنس است و به درک و تعریفی که فرد از جنسیت خود دارد، گفته می‌شود. در دو سر این طیف هویت زنانه و مردانه قرار دارد و افراد می‌توانند هویت جنسیتی خود را در نقاط مختلف روی این طیف تعریف کرده و یا اینکه بر‌ روی آن در حرکت بوده و هویت جنسیتی سیال داشته باشند. البته برخی از افراد خود را در هیچ کدام از این دوگانه زنانه و‌ مردانه تعریف نکرده و هویت جنسیتی خود را «غیر‌دوگانه» یا «نان‌باینری» می‌دانند.

افرادی که جنسیت خود را با آنچه از بدو تولد بر اساس ظاهر اندام جنسی به آن‌ها نسبت داده شده است، مطابق می‌دانند «همان‌سو‌جنسیتی» یا «سیسجندر» هستند؛ اما ممکن است هویت جنسیتی نسبت داده شده به فردی با جنسیتی که او برای خود تعریف می‌کند، در تضاد باشد. به این افراد «ترنس‌» یا «ترنسجندر» گفته می‌شود. به بیان ساده‌تر ترنس‌بودگی یک ناهمگونی مستمر بین جنسیت نسبت داده شده در زمان تولد بر اساس ظاهر اندام جنسی، با جنسیتی است که فرد برای خود تعریف می‌کند. افراد ترنس می‌توانند تصمیم بگیرند که با مصرف هورمون و یا انجام برخی از جراحی‌ها، علائم اولیه و ثانویه جنسی خود را تغییر داده و با جنسیت مورد قبول خود منطبق شوند. باید توجه داشت که افرادی که جنسیت خود را در تضاد به جنسیت نسبت داده شده به خود می‌دانند، ممکن است بیان جنسیتی‌شان با آنچه که جامعه، فرهنگ، قانون و کلیشه‌های جنسی و جنسیتی برای آن‌ها تعریف می‌کند، متفاوت باشد.

بیان جنسیتی Gender Expression 

نحوه نشان دادن جنسیت از طریق لباس پوشیدن، رفتار‌کردن، حرف زدن و غیره است. چیزی که از آن به عنوان مردانگی و‌ زنانگی یاد شده و متاسفانه کلیشه‌ها و چارچوب‌های سخت و محکمی نیز برای آن در جوامع و‌فرهنگ‌ها‌ی مختلف تعریف شده که معمولا افراد برای نشان دادن و مورد پذیرش و قبول قرار گرفتن جنسیت خود مجبور به رعایت و گنجانیدن خود در این قالب‌ها هستند. البته قضاوت جنسیت افراد از روی بیان جنسیتی و ظاهری که با آن در اجتماع ظاهر می‌شوند، کار درستی نیست؛ چون ممکن است فرد به دلایل مختلف مانند فشارهای خانوادگی و‌اجتماعی و قانونی، موقعیتی که در آن زندگی می‌کند و یا ترس‌هایی که با آن روبه‌روست، بیان جنسیتی دلخواه خود را نداشته باشد. 

گرایش جنسی Sexual Orientation 

گرایش جنسی یک طیف گسترده است و به تمایلات عاطفی و جنسی افراد به جنس و جنسیت‌های دیگر گفته می‌شود و از آن به عنوان «هویت جنسی» نیز نام برده می‌شود. در دو سر طیف گرایش جنسی دگرجنس‌گرایی و همجنس‌گرایی قرار دارد و در بین آن‌ها نقاط بی‌شماری را می‌توان یافت که افراد گرایش جنسی خود را آن‌گونه تعریف می‌کنند. یک شخص می‌تواند گرایش عاطفی و یا جنسی به جنس و یا جنسیت متفاوت با خود داشته باشد و دگرجنس‌گرا باشد، یا اینکه گرایش عاطفی و یا جنسی خود را با جنس و‌ جنسیت مشابه با خود تعریف کرده و همجنس‌گرا باشد. همینطور تمایلات عاطفی و یا جنسی افراد می‌تواند به بیش از یک جنس یا جنسیت بوده و فرد دوجنس‌گرا باشد و بی‌شمار گرایش‌های جنسی و عاطفی دیگر که این مقوله‌ را بسیار گسترده و در عین حال سیال کرده است. گرایش جنسی نیز مانند دیگر جنبه‌های سکشوالیه می‌تواند سیال باشد و در طول زمان و به دلایل مختلف نیز تغییر کند. افراد مختلف برای شناختن ابعاد جنسی و عاطفی و تعریف «هویت جنسی» خود معمولا نیاز به بازه‌های زمانی متفاوت دارند و ممکن است در سال‌های زندگی‌شان به شناخت و درک متفاوتی از گرایش جنسی خود دست پیدا کنند.

ممکن است دو جنبه جنسی و عاطفی افراد با هم مطابقت نداشته باشند؛ یعنی افراد می‌توانند تمایلات و کشش جنسی را تجربه نکنند و «هیچ‌جنس‌گرا» باشند و به جنس و جنسیتی تمایل جنسی نداشته باشند؛ اما این به آن معنا نیست که تمایلات عاطفی نیز به جنس و یا جنسیتی ندارند. یا افرادی که «سکشوال» هستند و تمایلات جنسی را تجربه می‌کنند؛ اما می‌توانند «هیچ‌عاطفه‌گرا» باشند و کشش عاطفی به جنس و یا جنسیتی نداشته باشند، یا کشش عاطفی کمتری را تجربه کنند و یا اینکه هر دو جنبه جنسی و عاطفی را داشته باشند ولی به صورت متفاوت از هم تجربه کنند.

افراد با هویت‌های جنسیتی مختلف می‌توانند هر گرایش جنسی و عاطفی‌ داشته باشند. اما کلیشه‌های جنسی و جنسیتی و قالب‌های از پیش تعیین شده فرهنگی، اجتماعی، قانونی و مذهبی در مواردی می‌تواند آن‌قدر بسته و کوچک باشد که فرد را با بحران‌های مختلف در شناخت «گرایش جنسی» و «هویت جنسیتی» خود روبه‌رو کند و این فشارها در موارد زیادی تا جایی پیش می‌روند که شخص با خود احساس بیگانگی شدید کرده و در صدد انکار خود بر آمده و مسیر اشتباهی را برای زندگی انتخاب می‌کند.

استفاده از واژگان و‌کلمات درست در این حوزه برای بیان جنس، هویت جنسی و جنسیتی افراد امری ضروری است. آموزش صحیح درباره موضوعات جنسی و جنسیتی، استفاده از ضمایر صحیح برای اشاره به جنسیتی که فرد برای خود تعریف می‌کند، احترام به گرایش جنسی و بیان جنسیتی افراد، فضایی را فراهم‌ می‌کنند که همه افراد با وجود همه تفاوت‌ها بتوانند با امنیت و آرامش در کنار یکدیگر زندگی کنند و در جهت رشد و شکوفایی خود و جامعه‌ای که در آن‌ زندگی می‌کنند، کوشا باشند.