عطاری‌ها و بازار پر رونق روغن حیوانات در ایران

پماد الاغ تا روغن مار و مورچه

 مدتی است روغن و پمادهایی که گفته می‌شود از چربی حیوانات مختلف گرفته می‌شوند، از پرفروش‌ترین کالاهایی هستند که در عطاری‌های برخی شهرهای ایران به فروش می‌رسند؛ پماد الاغ، روغن تخم لاک‌پشت، کوسه، شترمرغ، مار، مورچه و خرس نمونه‌هایی از آن‌ها به شمار می‌روند.

در این عطاری‌ها، انواع داروهای گیاهی و سنتی را می‌توان پیدا کرد. هم فروشندگان و هم خریداران محصولات عرضه شده در عطاری‌ها، بیش‌تر از افراد سنتی جامعه هستند که برای درمان بیماری‌های خود، روش‌های سنتی را به مراجعه به دکتر و مصرف داروهای توصیه شده از سوی آن‌ها ترجیح می‌دهند.

عطاری‌ها مشتریان خاص خود را دارند و مغازه عطاری، محلی برای فروش عرقیات و داروهای گیاهی مختلفی است که گفته می‌شود قدمت برخی از آن‎ها در جهان اسلام بهسده‌های میانه برمی‌گردد. این فروشگاه‌ها در گذشته، داروخانه و عطرفروشی بوده‌اند و امروزه نیز بیش‌تر محصولاتی که برای فروش عرضه می‌کنند، ادویه و داروهای طب سنتی و گیاهی است.

فروشگاه‌های عطاری امروزی در بیش‌تر قسمت‌های شهرها دیده می‌شوند اما هم‌چنان خاستگاه اصلی آن‌ها، بازارهای سنتی ایرانی است که هنوز در بسیاری از شهرهای کشور فعال و پر رونق هستند. بسیاری از مشتری‌های کالاهای عطاری هنوز برای تهیه اقلام مورد نیاز خود راهی بازارهای قدیمی شهر می‌شوند که بر اساس تبلیغات و نوشته‌های نصب شده از در و دیوار این مغازه‌ها، دوای انواع دردها و بیماری‌ها از دردهای عضلانی گرفته تا رفع مشکلات جنسی هستند. 

بخش زیادی از این محصولات، عرق گیاهان دارویی مختلف هستند که به روش پختن و سپس تقطیر گیاهان، تهیه و تولید می‌شوند.

پماد الاغ یکی از پر رونق‌ترین و پرفروش‌ترین  کالاهایی است که این روزها در عطاری‌ها عرضه می‌شود. فروشندگان این پماد ادعا می‌کنند این محصول از چربی‌های بدن الاغ تهیه می‌شود و درمانی برای دردهای مفاصل و استخوان است. با این حال، بر روی جعبه این پماد هیچ نشانی از علامت استاندارد یا مهر تایید وزارت بهداشت دیده نمی‌شود.

پماد الاغ تنها در عطاری‌ها فروخته نمی‌شود؛ در بسیاری از شهرهای مذهبی ایران، از جمله مشهد، قم، شهرضا و در بازارهای اطراف امام‌زادگان دفن شده در شهرها و روستاهای کوچک هم می‌توان از این پماد سراغ گرفت. بخش عمده‌ای از مشتریان این پماد را زائران عرب کشورهای عراق، بحرین و سوریه که برای زیارت به ایران می‌آیند، تشکیل می‌دهند.

روغن مار از دیگر محصولات عرضه شده و پرفروش در عطاری‌ها است. فروشندگان درباره این روغن نیز ادعا می‌کنند بر افزایش و تقویت موهای سر و صورت تاثیر زیادی دارد. یک عطار در تهران می‌گوید:«این روغن از برخی مارها که جثه‌ای بزرگ دارند و در زیر پوست و انتهای دم آن‌ها مقداری روغن وجود دارد، تهیه می‌شود.»

می‌افزاید:«پس از کشتن و جدا کردن پوست حیوان با حرارت غیرمستقیم، روغن را از گوشت و پوست استخراج کرده و تهیه می‌کنیم.»

روغن مار افزون بر آن که گفته می‌شود برای پیش‌گیری از ریزش مو و تقویت آن موثر است، درمان دردهای مفاصل و ستون فقرات نیز هست. با این همه، این ادعاها را تنها فروشندگان این مواد تایید می‌کنند و هیچ مرجعی در وزارت بهداشت یا موسسه استاندارد تاکنون این موارد را مورد تایید قرار نداده است.

روغن مورچه هم مدتی است به بازار داروهای حیوانی و گیاهی و ویترین فروشگاه‌های عطاری راه پیدا کرده است. کاربرد این روغن آن طور که بر روی جعبه آن نوشته شده، برای از بین بردن دایم موهای زاید بدن است. روغن مورچه برخلاف دیگر روغن‌های حیوانات، دارای شماره ثبت، پروانه ساخت و پروانه بهره‌برداری است. در بروشوری که در جعبه این روغن دیده می‌شود، نوشته شده است:‹‹ تنها كافي است به مدت 5 تا 6 روز اين روغن را سه بار در روز بر پوست خود ماساژ دهيد تا شاهد اثرات معجزه‌آساي آن باشيد.››

با این حال، یک پزشک متخصص پوست و مو در گفت‎گو با دویچه‌وله، چنین ادعایی را رد ‌کرده است.

روغن کوسه سال‎ها است در عطاری‌ها به عنوان درمانی برای دردهای مفاصل فروخته می‌شود. این روغن که با کشتن کوسه‌ و آب کردن چربی این حیوان به دست می‌آید، در شهرهای ساحلی ایران و به ویژه در شهرهای بندری و جزایر استان‌های هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان به وفور یافت می‌شود.

روغن کوهان شتر هم به بازار آمده است. این روغن نیز همان گونه که از نامش پیدا است، از چربی‌های موجود در کوهان شتر تهیه می‌شود و مانند بسیاری دیگر از روغن‌های مشابه، ادعا می‌شود برای درمان دردهای استخوانی، آرتروز و درد مفاصل کاربری دارد.

روغن خرس از دیگر روغن‌های تهیه شده از بدن حیوانات است که در برخی عطاری‌ها یافت می‌شود. این روغن هم از چربی بدن حیوان در معرض خطر انقراض و کم یابی مانند خرس تهیه می‌شود که افرادی سودجو با کشتن این جانور، اقدام به تهیه آن می‌کنند. در ایران دو نوع خرس بومی شامل خرس قهوه‌ای و خرس سیاه وجود دارد. زیستگاه خرس قهوه‎ای مناطق، زاگرسی و خرس سیاه نیز در محدوده استان‌های هرمزگان، سیستان و بلوچستان و کرمان است.

روغن شترمرغ در قفسه عطاری‌های شهرهای ایران جای مخصوص به خود را دارد. شترمرغ جانور بومی اقلیم ایران نیست و به صورت آزاد در طبیعت وجود ندارد. این روغن از چربی‌های بدن شترمرغ‌های پرورشی تهیه می‌شود و گفته می‌شود درمانی برای دردهای مفاصل و استخوان است.

روغن تخم لاک‌پشت ادعا می‌شود درمانی برای «دردهای شدید ستون فقرات» است. لاک‌پشت‌های ساکن ایران شامل سه گونه لاک‌پشت‌های آبزی، لاک‌پشت‌های نیمه آبزی و لاک‌پشت‌های خاکی هستند. لاک‌پشت‌های آبزی در جنوب ایران در خلیج فارس و دریای عمان زندگی می‌کنند. لاک پشت‌های نیمه آبزی ایران هم شامل دو گونه نیمه آبزی در شمال ایران و گونه لاک نرم در جنوب غرب ایران می‌شود. ایران دارای دو نوع از لاک‌پشت‌های خاکی است. این لاک‌پشت‌ها تقریبا در همه جای ایران یافت می‌شوند. با این همه، مشخص نیست که این روغن از تخم کدام گونه از این لاک‌پشت‌ها تهیه می‌شود. اما هر چه هست، استفاده از تخم لاک‌پشت‌ها برای تولید روغن و فروش آن می‌تواند خطری برای تهدید نسل این جانوران باشد.

اگرچه این روغن‌ها حالا مدتی است بازار پر رونقی در عطاری‌های ایران دارند اما دكتر «ايازي»، متخصص پوست در اين زمينه به سایت پوست و زیبایی گفته است:« اصولا تماس هر گونه فرآورده با عناوين روغن حيوانات مختلف مانند كوسه، مورچه، شتر مرغ و... در صورتی ‌كه مجوزهای وزارت بهداشت را در زمينه ادعای مورد اشاره نداشته باشند، معتبر نبوده و نه تنها سودی ندارند بلكه باعث ايجاد حساسيت‌ها وضايعه‌های پوستی مختلف می‌شوند.»