نگاهی به داده‌های حاصل از پژوهش «ضمیمه» که جنسیت‌زدگی در کتاب‌های درسی را بررسی کرده نشان می‌دهد مولفان و طراحان کتاب‌های درسی، مردان را در خانه هم پرتعداد و پررنگ ترسیم کرده‌اند.
خانه در کتاب‌های درسی چطور ترسیم شده است و شمایل زنان و مردان چگونه است؟
***
کتاب‌های درسی دوره دبستان، محیط خانه را برای دانش‌آموزان با نشانه‌ها و المان‌هایی ترسیم کرده‌اند که کمتر قابل باور است. به‌جز اسباب و وسایلی که در خانه‌های امروزی استفاده می‌شود و در کتاب‌های درسی اثری از آن نیست، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های تفاوت، لباس و پوشش افراد در خانه، به‌ویژه به‌عنوان حریم خصوصی هر فردی است. به‌طور عمومی هر فردی در خانه خود به‌عنوان امن‌ترین فضای زندگی، راحت‌ترین لباس‌هایش را می‌پوشد. انتظاری هم نیست که افراد با لباسی که در مدرسه یا فضای کار حاضر می‌شوند، در خانه هم باشند. برای مثال وقتی فضای اتاق دختری تصویرسازی شده، پدرش در حالی که پیژامه به‌پا کرده و جوراب هم ندارد کنار او ایستاده است، ولی خود دختر با همان لباس‌هایی ترسیم شده که در فضای بیرون از خانه می‌پوشند.
این موضوع در مورد عکس‌هایی که از فضای خانه در کتاب‌های درسی به چاپ رسیده نیز صادق است، اما از آنجا که در تصویرسازی دست طراح برای واقعی‌تر نشان دادن حال‌و‌هوای خانه بازتر است، این تصویر غیرواقعی با استفاده از نوع پوشش افرادی که مولفان و تصویرگران برای ترسیم فضای خانه و زندگی در محیط خصوصی القا کرده‌اند، پرسشی را برجسته می‌کند؛ دانش‌آموزان با مقایسه فضای واقعی زندگی و خانواده خود در خانه و آنچه در کتاب‌های درسی ترسیم شده، تا چه اندازه محتوای کتاب‌های خود را واقعی می‌پندارند؟
این موضوع وقتی جالب‌تر می‌شود که حرف‌های «الهه وفایی»، عضو تیم پژوهشی و تولید محتوای ضمیمه در گفتوگو با «کنترل - زد» در «ایران‌وایر» را از نظر بگذرانیم که گفته است: «آموزش از طریق تصویر خیلی خیلی بیشتر تاثیرگذار است، چراکه دانش‌آموزان می‌توانند به‌صورت دیداری با مفهوم آن تصویر ارتباط برقرار کنند.»
تصویر مردان در خانه هم بیشتر است
نگاهی به داده‌های حاصل از پژوهش ضمیمه، که جنسیت‌زدگی در کتاب‌های درسی را بررسی کرده نشان می‌دهد مولفان و طراحان کتاب‌های درسی، مردان را در خانه هم پرتعداد و پررنگ ترسیم کرده‌اند. آنچه در این مقوله پررنگ‌تر از مولفه‌های دیگر مورد بررسی در جنسیت‌زدگی در کتاب‌های درسی است، چگونگی حضور مردان و زنان در حریم خصوصی خودشان است. با‌این‌حال، پیش از بررسی این حضور کیفی، از منظر کمی، نمایش حضور مردان در خانه را از نظر می‌گذرانیم.
پروژه ضمیمه در بررسی متون و کتاب‌های درسی، دست‌کم ۸۰ موضوع را مورد بررسی قرار داده‌است. یکی از این مولفه‌ها، «تصویر مردان در خانه» و مقایسه آن با «تصویر زنان در خانه» است. داده‌های این بررسی نشان می‌دهد در مجموع، کتاب‌های درسی دوره ابتدایی ۱.۳ برابر بیشتر از زنان، مردان در خانه به‌تصویر کشیده شده‌اند. این در حالی است که در بقیه شاخص‌ها و محورهای مورد بررسی نیز، مردان بیشتر از زنان در همه فضاها حضور دارند.
بررسی «تعداد پسران در تصویر» در مقابل «تعداد دختران در تصویر»، «تعداد زنان در تصویر» و «تعداد مردان در تصویر» نیز نشان می‌دهد که مولفان کتاب‌های درسی دوره ابتدایی، ۳.۲ برابر بیشتر از زنان، مردان را به‌تصویر کشیده‌اند. یکی دیگر از شاخص‌های مورد بررسی در کتاب‌های درسی دوره ابتدایی، «غالبیت مردان در تصویر» و «غالبیت زنان در تصویر» بوده است. همه این سرفصل‌ها که مورد بررسی قرار گرفته، نشان از پرشمار بودن مردان در تصاویر از جمله در تصاویر مربوط به خانه دارد. فارغ از این حضور پرشمار مردان در خانه، آنچه در ذهن درباره حضور مردان در خانه تبدیل به پرسش می‌شود، کیفیت و سبک پوشش آن‌ها در مقایسه با زنان است.
نسبتی که در میان تصویرگران هم برابر نیست
اگر درمیان تصاویر کتاب‌های درسی به آنچه تصویرگری شده توجه کنیم و آنچه عکس است را کنار بگذاریم، به موضوعی برمی‌خوریم که قابل تامل است. شاید ارتباط مستقیمی بین جنسیت تصویرگران کتاب‌های درسی و آنچه به تصویر کشیده شده نتوان پیدا کرد، اما به‌وضوح می‌بینیم که حتی نسبت میان تصویرگران مرد و زن هم در کتاب‌های درسی نابرابر است. برای مثال، از هنر ۶ نقاش و خطاط برای تصویرسازی کتاب فارسی اول دبستان استفاده شده که همگی مرد هستند. در طراحی تصاویر کتاب فارسی دوم دبستان از ۱۲ نقاش و خطاط بهره گرفته شده که ۸ تن مرد، و فقط ۴ تن زن هستند. تصاویر کتاب فارسی سوم دبستان را ۶ نقاش و خطاط تولید کرده‌اند که ۴ تن مرد هستند و ۲ تن آن‌ها زن هستند. همه ۷ نقاش و خطاط تصاویری که در کتاب فارسی چهارم کارکرده‌اند، مرد هستند. از میان ۱۰ نقاش و خطاطی که تصاویر کتاب فارسی پنجم دبستان را تولید کرده‌اند نیز، ۸ تن مرد و ۲ تن زن هستند.
وضعیت در مورد تصویرگران کتاب‌های ریاضی و علوم هم همین‌طور است. کتاب علوم سال اول ابتدایی را تنها یک مرد طراحی کرده و کتاب علوم سال دوم ابتدایی را ۶ مرد. از میان ۹ تصویرگر کتاب علوم سال سوم ابتدایی، تنها یک تن زن است. از میان ۱۰ تصویرگر کتاب علوم سال چهارم ابتدایی تنها یک تن زن است. از ۲۶ تصویرگر کتاب علوم سال پنجم ابتدایی نیز تنها ۲ تن زن هستند.
تصویرگرانی که نمایشی غیرواقعی ترسیم کرده‌اند
مشخص نیست تصویرگرانی که فضای خانه را برای کتاب‌های درسی ترسیم کرده‌اند، به کدام مفهوم خانه اعتقاد داشته‌اند. اما از هر منظری که به مفهوم خانه بنگریم، چه آن را جایی برای ابراز محبت و مهرورزی بدانیم، چه محلی برای تعریف هویت افراد یا مواردی از این دست، بدیهی‌ترین نکته در مورد خانه، احساس راحتی افراد خانواده در آن است.
نگاهی به تصاویر خانه در کتاب‌های درسی بیشتر این جزییات را نمایان می‌کند، اما پیش از آنکه به آن‌ها بپردازیم، لازم است به نکته‌ای در مورد تاثیر تصویر بر ذهن کودکان توجه کنیم. پروژه ضمیمه علاوه‌بر بررسی و تحلیل محتوای کتاب‌های درسی، به ارائه اصلاحیه‌هایی برای محتوای درسی کتاب‌ها نیز پرداخته است. برای مثال در اصلاحیه ۲۲ با عنوان «تصویرسازی از فضای خانه» که در وبسایت این پروژه قابل دسترسی است نوشته شده: «تجربه‌های اولیه کودکان در نخستین سال‌های زندگی از خانه و خانواده بسیار مهم است. مفهوم‌سازی در ذهن کودک با استفاده از تصاویری است که او می‌بیند و در اصل پایه‌های اجتماعی شدن و ساختار شخصیت او از طریق الگوهایی شکل می‌گیرد که او می‌بیند و با آن‌ها ارتباط تصویری برقرار می‌کند. به همین دلیل، اگر فرایند یادگیری با کلیشه‌های جنسیتی باشد، تاثیر مخربی بر ذهن کودکان خواهد گذاشت و باعث می‌شود تا فرایند جامعه‌پذیری و فهم آنان از برابری زن و مرد مختل شود.»
در کتاب فارسی اول دبستان در صفحه ۵۲، در کنار کلمه‌هایی چون «اردک»، تصویری از داخل خانه‌ای منتشر شده که در آن مادربزرگی نشسته و دو دختربچه در کنارش هستند و کمی دورتر، پسربچه‌ای در حال بازی است. مادربزرگ و دو دختر در داخل خانه روسری به‌سر دارند.
در کتاب فارسی دوم دبستان در صفحه‌های ۶۰ تا ۶۲، در داستانی که شخصیت‌های اصلی آن یک دختر و تعداد مرغ و خروس است، دختربچه‌ای در فضای داخلی خانه ترسیم شده که در حال جارو کردن است و یک وسیله هم شکسته و خرده‌هایش روی زمین افتاده است. این دختربچه نیز با روسری ترسیم شده است.
در صفحه ۶۴ همین کتاب، درباره «هنرمند» گفته شده است. از فضای ترسیم‌شده و مولفه‌های موجود در تصویر می‌توان فرض کرد که شب‌هنگام است. در تصویر مردی با پیژامه ایستاده و دختربچه‌ای با پوشش کامل که روسری برسر دارد نیز نشسته است. در همه تصاویری که توسط تصویرگران طراحی شده‌اند، فضای داخلی خانه پرسشی را برجسته می‌کند؛ آیا دختران در خانه و در حضور پدر و مادر یا پدربزرگ و مادربزرگ خود، روسری سر می‌کنند؟
با لحاظ اصولی که سیستم جمهوری اسلامی بر پایه آن کتاب‌های درسی را تالیف کرده، آیا در فضای خصوصی خانه هم افراد با پوششی حضور دارند که با آن پوشش بیرون از خانه حضور دارند؟
این پرسش‌ها و مقایسه آنچه در کتاب‌های درسی ترسیم شده و آنچه در واقعیت دانش‌آموزان زندگی می‌کنند، چه وضعیتی را در ذهن آن‌ها رقم می‌زند؟ البته باید توجه داشت که در کتاب‌های درسی، محتوا با عکس و طراحی‌ها یا تصویرسازی‌ها تدوین شده است. بررسی عکس‌های منتشر شده از فضای خانه که بیشتر در کتاب علوم به چشم‌می‌خورد، بیشتر تصویرسازی‌ها غیرواقعی و ساختگی است، اما محتوای عکس‌هایی که از فضای خانه در کتاب‌ها منتشر شده را، به مبحثی دیگر می‌سپاریم.
خانه‌ای که ستم را درونی می‌کند
فارغ از اینکه کل محتوای آموزشی جنسیت‌زده کتاب‌های درسی چه تاثیری بر دانش‌آموزان آن هم در سال‌هایی طلایی یادگیری دارد، باید ببینیم تصویرسازی از خانه و کیفیت آن با آن‌ها چه می‌کند؟
«شعله ایرانی»، روزنامه‌نگار و از بنیانگذاران «شبکه مردان علیه خشونت ناموسی»، در گفت‌وگویی با بخش «کنترل - زد» ایران‌وایر با اشاره به توصیفی که «سیمون دوبوار» و «جودیت باتلر» از مفهوم زن شدن دارند، گفته است: «زنان ستم را در خانه، مدرسه و جامعه درونی کرده‌اند. این موضوع که باید در یک چارچوب جا بگیرند.»
او در این گفتوگو توضیح داده است که چگونه در سیستم‌های مردسالار و همین‌طور سیستم آموزشی جنسیت‌زده، «پروسه زن شدن از مسیر بدن زن می‌گذرد و از سلب مالکیت زن از بدن خودش. همه دعواها چه در جمهوری اسلامی با تاکید بر حجاب اجباری و چه در جایی نظیر آمستردام که تن زن را پشت ویترین می‌گذارند، دعوا بر سر تن زن است.»
در همین حال، «مانی عظیم‌زاده» مددکار و کارشناس ارشد آموزش عدالت اجتماعی در حوزه مطالعات گوناگونی جنسیت نیز در گفتوگو با «کنترل - زد» ایران‌وایر، در مورد چگونگی آموزش و بازتولید محتوای جنسیت‌زده گفته است: «مردسالاری هزاران سال جامعه را به گروه‌های متفاوت موردنظر خود، یعنی زن و مرد تقسیم کرده و بیشترین تبعیض را با آموزش رسمی و غیررسمی به زنان تحمیل کرده است و در مواردی با آموزش سینه‌به‌سینه این آموزه‌ها را منتقل کرده، تا آنجا که آن‌ها که از این آموزه‌ها منتفع شده‌اند و نمی‌خواهند چنین منافعی را از دست بدهند.»
باتوجه به چنین وضعیتی، به‌نظر می‌رسد توجه به اهمیت نقش و تعریف مفهوم «خانه» در زندگی هر فردی، لازم است تجدیدنظری جدی در بازنمایی فضای خانه در کتاب‌های درسی، به‌ویژه از طریق تصویرگری صورت گیرد. غیرواقعی بودن فضای خانه و کیفیت زندگی درون آن، از نخستین تعارض‌هایی است که کتاب‌های درسی دانش‌آموزان را درگیر آن می‌کنند و به همین دلیل به‌نظر می‌رسد اصلاح آن باید در اولویت قرار گیرد.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر