مهدی کتابچی
ویروس کرونا و همه‌گیری آن در دنیا بسیاری از معادلات و پیش‌بینی‌های بشری از شرایط زندگی در حال و آینده را دچار دگرگونی کرده است. از این‌رو، درس‌های برگرفته از آن می‌تواند به سازگاری بیشتر انسان با این ویروس و نحوه جلوگیری از وقایع مشابه در آینده بسیار کمک کند.
یکی از این موارد، مبحث محیط زیست و هم‌چنین مبانی مرتبط با آن، از جمله گرمایش زمین و مدیریت آب در عصر پساکرونا است. بسیاری از گزاره‌های مورد اشاره در زیر، این جا و آن جا دیده و شنیده شده‌اند:
«کیفیت آب رودخانه و تالاب ونیز به طرز چشم‌گیری بهبود پیدا کرده است»، «کیفیت بزرگ‌ترین دریاچه آب شیرین هند (دریاچه "ومباند") بهتر شده، آلودگی هوا در پکن، ووهان، میلان و بارسلون کم شده و آلودگی‌های صوتی کاهش پیدا کرده است»، «سواحل تفریحی پاک‌تر شده‌اند»، «فعالیت‌های اقتصادی به شدت کم شده‌اند و در پی آن، محیط زیست بهبود پیدا کرده است و می‌کند» و...
این گزاره‌ها اما چه قدر به واقعیت نزدیک هستند؟
در نگاه اول باید بررسی شود که مسایل و مشکلات محیط زیست در پیوند با کووید-۱۹، در چه مقیاس و در چه اماکنی (کلان‌شهرها و یا مناطق حاشیه‌ای) مورد تحلیل قرار می‌گیرند. بنابر مطالعه‌ای در نشریه «تغییرات اقلیمی طبیعت»، میزان روزانه انتشار گازهای گل‌خانه‌ای در فاصله زمانی دی ۱۳۹۸ تا فروردین ۱۳۹۹، حدود ۱۷درصد در مقایسه با زمان مشابه در سال قبل از آن کاهش پیدا کرده است. هم‌چنین این چنین پیش‌بینی می‌شود که میزان انتشار این گازها تا پایان سال ۲۰۲۰، بین ۴.۴درصد تا ۸درصد کاهش پیدا کند. در عین حال، تجارب پیشین نمایان ساخته‌اند که چنینی روندی لزوما پایدار نخواهد بود. میزان انتشار گازهای گل‌خانه‌ای در سال ۲۰۰۹ و در زمان بحران اقتصادی دهه گذشته، حدود دو درصد کاهش پیدا کرد؛ اگرچه در مدت زمانی کوتاه و در سال ۲۰۱۰، افزایشی پنج درصدی یافت. حتی در رابطه با کاهش آلودگی هوا در کوتاه‌مدت و در کلان‌شهرها نیز مباحث و چه بسا تردیدهایی وجود دارد.
در مطالعه «کاهش کلی آلودگی هوا در پی کووید-۱۹»، باید مشخص شود که در رابطه با چه آلاینده‌هایی بحث می‌شود؛ آیا لزوما تمام آلاینده‌های مضر برای انسان در کلان‌شهرها کاهش پیدا کرده‌اند؟ جواب، خیر است.
به تازگی مطالعاتی در دو شهر میلان و بارسلون انجام شده‌اند که نشان می‌دهند در پی تعطیلی این دو شهر و کاهش ترافیک، با وجود کاهش آلاینده‌هایی هم‌چون «PM10» و «NO2»، گاز «ازون» (O3) که بسیار برای سلامت ریه‌ها مضر است، تا ۵۰ درصد افزایش پیدا کرده است. دلیل آن، کاهش گاز «NO» که برای مصرف ازون در محیط شهری لازم است و هم‌چنین کاهش گاز «NOx» است. با همه این تفاسیر، آیا می‌تواند در مجموع منکر بهبود کیفی و برآیندی آلودگی هوا در کوتاه‌مدت شد؟ مسلما خیر.
اما نکته اصلی در این مساله نهفته است که مطالعات و گزارش‌ها باید براساس یک رویکرد پایدار زیست‌محیطی و همه‌جانبه انجام شوند.
از سویی دیگر، در این مدت، تولید و مصرف وسایل حفاظت فردی، از جمله دستکش، ماسک و مواد شوینده به طرز چشم‌گیری افزایش پیدا کرده است. در عین حال، مصرف آب شرب در کلان‌شهرها برای مصارف بهداشتی نیز دارای شیب صعودی بوده است. این دو مورد در میان‌مدت و بلندمدت ممکن است سبب افزایش نیاز به انرژی بیشتر برای انباشت، تصفیه و بازیافت زائدات، تصفیه، انتقال و بازتصفیه آب شرب و در پی آن، افزایش رد پای کربن و آلودگی زیست محیطی در منابع آب و حتی تغییرات موثر اقلیمی شوند.
از این نکته نیز نباید غافل بود که چرخه بازیافت و تصفیه آب و زائدات به دلیل کاهش نیروی انسانی متاثر از همه‌گیری کووید-۱۹، دچار نقصان شده و خواهد شد. در برخی از شهرهای ایالات متحده، به دلیل بیم از شیوع ویروس در مراکز بازیافت، بسیاری از فعالیت‌های بازیافت زباله معلق شده‌اند. شمار زیادی از شرکت‌های تامین آب شهری در اروپا و امریکای شمالی که خصوصی نیز هستند، به سبب عدم توانایی مشتریان در پرداخت صورت‌حساب‌های ماهیانه، با بحران‌های مالی شدید دست پنه نرم می‌کنند. چنین بحران‌هایی حتی علی‌رغم کمک مالی دولت‌ها، می‌توانند سبب جلوگیری از سرمایه‌گذاری در پروژه‌های پیش‌رو در مدیریت و انتقال آب شرب شوند.
در سطح کلان و در عصر کنونی، ارتباط بشر و محیط زیست بیشتر از هر امری، متاثر از اقتصاد و سازوکارهای مالی است. میزان درآمد دریافتی (اغلب مالیاتی) شهرداری‌ها، ایالات و فرمانداری‌ها که بر مبنای منافع ذی‌نفعان برپا شده‌اند نیز مساله بسیار مهمی در تصمیم‌سازی زیست محیطی است. در پی کاهش شدید افراد شاغل به کار در بسیاری از کشورها در پی همه‌گیری ویروس کرونا، درآمدهای مالیاتی کاهش بسیار چشم‌گیری داشته‌اند. در این مواقع، از جمله اولین ارگان‌هایی که اغلب دچار قطع و یا کاهش بودجه می‌شوند، ساز‌مان‌ها و پروژه‌های زیست‌محیطی هستند؛ به عنوان مثال، فرمانداری ایالت مریلند در ایالات متحده از بیم از دست دادن درآمد لازم برای هزینه‌های جاری، بسیاری از پروژه‌های به‌سازی منابع آب و آب‌های سطحی خود لغو و یا معلق کرده است. «برنامه به‌سازی خلیج چساپیک» در امریکا که یک کنسرسیوم مشکل از چندین ایالت است و در رابطه با تاثیر تغییرات اقلیمی و کشاورزی ناپایدار بر کمیت و کیفیت این خلیج مطالعه می‌کند نیز پیش‌بینی کرده است که بخشی از درآمد قابل‌حصول خود از ناحیه ایالات را به دلیل کاهش درآمدهای مالیاتی، از دست بدهد. این امر به نوبه خود بخش عظیمی از مطالعات در رابطه با بالا آمدن سطح آب (متاثر از گرمایش زمین) را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
هم‌چنین دستورات «حضور در خانه» مانع از حضور بسیار از کارکنان در مناطق تحت بررسی به منظور بررسی مخاطرات زیست محیطی شده است.
مثال‌های ذکر شده صرفا مشت از خروار نمونه‌هایی هستند از خلاف تصور ظاهری در مورد کاهش قطعی تغییرات زیست‌محیطی و اقلیمی در عصر کرونا و پساکرونا؛ نمونه‌هایی که نشان می‌دهند پیوند اقتصاد و محیط‌زیست تا چه میزان بر تاب‌آوری منابع آب و تغییر اقلیم در عصر پساکرونا موثر است.
البته افق تاثیرات ویروس کرونا بر محیط زیست در ساختار تصمیم‌گیری سیاسی ایران بسیار کلان‌تر، غیرقابل‌پیش‌بینی و چه بسا تا حدودی تاریک است. ایران کنونی به دلیل اهداف ایدئولوژیک نظام حاکم در تأمین مایحتاج غذایی در داخل از بدو انقلاب (به‌نحوی که حتی در گزارش اخیر مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بدان اشاره شده است)، تضاد منافع و تصمیم‌گیری میان وزارت‌خانه‌های نیرو و جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط زیست و سازما‌ن‌های نظامی و از همه مهم‌تر، نبود یک ساختار غیرمتمرکز و دموکراتیک میان ذی‌نفعان آب محلی و تصمیم‌گیران، از مشکلات حاد در حوزه منابع آب رنج برده و می‌برد. به زبانی دیگر، اشاره به تصمیمات غلط مدیران در حوزه آب در دولت‌های مختلف نظام جمهوری اسلامی بدون اشاره به ریشه‌های این تصمیمات، در بهترین حالت، ساده‌سازی و ساده‌انگاری مقوله مدیریت منابع آب در ایران است.
به قول پروفسور «ساسکایند»، استاد برجسته «دیپلماسی آب» در «دانشگاه هاروارد» (نقل به مضمون)، «آن‌چه که فراتر از تصمیم‌سازی مدیران در پایداری منابع آب اثربخش است، میزان تاثیرگذاری ذی‌نفعان محلی در مدیریت منابع آب در یک بستر دموکراتیک است.» بیماری کووید-۱۹ بسیاری از مشکلات مذکور در ایران را دچار بحران مضاعف کرده است. در پی شیوع کرونا، مصرف آب شرب شهری در کلان‌شهرهای ایران از ۱۶ تا ۴۰ درصد افزایش پیدا کرده است. در عین حال، اگرچه درصد مصرف این آب در قبال آب کشاورزی بسیار کمتر است (۹۲ درصد از مصرف آب کشور متعلق به بخش کشاورزی است) اما قیمت تمام شده آب شهری حدود ۱۷ برابر آب کشاورزی تخمین زده می‌شود. چنین قیمت تمام شده و متعاقب آن، افزایش چشم‌گیر مصرف آب شهری در چند ماه گذشته، بیش از پیش مشکلات منابع آب کشور در دوران پساکرونا را نمایان می‌سازد.
جمیع این شرایط در کنار شرایط مشابه، ما را شاید به این نتیجه برساند که با توجه به فاکتورهای موثر و عدم قطعیت در هر کدام، نمی‌توان به صورت قطعی در رابطه با تاثیرات ویروس کرونا بر محیط زیست در کوتاه‌مدت سخن گفت. چه بسا با نگاهی میان‌مدت و بلندمدت، شاهد تاثیراتی به مراتب مخرب‌تر و ناگهانی‌تر بر اقلیم و منابع آب باشیم. بشر کنونی هم‌چنان در مسیر جمع‌آوری اطلاعات برای تحلیل ارتباطی کووید-۱۹ و محیط زیست است. پرفسور «رابرت جکسون»، استاد سرشناس علوم زمین «دانشگاه استنفورد» معتقد است: «ما نمی‌توانیم به همه‌گیری یک ویروس به عنوان فرصتی برای حل مشکلات اقلیمی و زیست‌محیطی بنگریم.»
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
ثبت نظر