چه طور بفهمیم به وسواس دچار هستیم؟

هر هفته، ساعت هشت و ۳۰ دقیقه شب به وقت ایران، «شهرزاد پورعبدالله»، روان‌درمان‌گر در گفت‌وگوی زنده در صفحه اینستاگرام «ایران‌وایر» درباره یکی از مسایل مربوط به «سلامت روان» صحبت می‌کند. در هفته‌های گذشته درباره «ترس» صحبت کردیم و تفاوت آن را با «اضطراب» یادآور شدیم. این هفته درباره «وسواس» گفت‌وگو کردیم که از بستر «اضطراب» برمی‌خیزد. نشانه‌های «وسواس» چه هستند و از چه سنی افراد به آن مبتلا می‌شوند؟ چه طور خود را درمان کنیم و چه نکاتی را باید در خصوص این اختلال روانی بشناسیم.

آن‌چه می‌خوانید، خلاصه‌ای از گفت‌وگوی «ایران‌وایر» با شهرزاد پورعبدالله است.

***

تا به حال دیده‌اید افرادی را که مدام باید به نظم و ترتیب رسیدگی کنند یا آن‌هایی که بیش از حد معمول دست‌های خود را می‌شویند؟ شاید این مدل از رفتار بیشتر در اذهان به وسواس توصیف شود. اما آیا وسواس اشکال دیگری هم دارد که باعث مختل شدن روتین زندگی افراد شود؟ چه‌ بسا بسیاری از ما یا فرزندان‌مان به نوعی از وسواس دچار باشیم که علمی نسبت به آن نداریم. از همین‌ رو، این مساله را با شهرزاد پورعبدالله در میان گذاشتیم.

وسواس چیست و از چه بستری برمی‌خیزد؟

• بحث ما وسواس فکری-عملی است؛ یعنی «OCD». وقتی از وسواس صحبت می‌کنیم، فرد دچار افکار ناخواسته تهاجمی غیرقابل کنترل می‌شود که باعث می‌شوند زندگی شخصی، عاطفی و حرفه‌ای‌ او تحت تاثیر قرار بگیرند. منظور، فکرهای گذرا که مدیریت می‌شوند، نیست بلکه افرادی که مبتلا به وسواس فکری یا وسواس فکری عملی هستند، توانایی مدیریت ندارند. برداشت آن‌ها از این افکار، میزان بالایی از اضطراب را ناشی می‌شود چون افراد به شکل اغراق‌آمیز از این افکار برداشت غیراخلاقی یا تهدیدآمیز می‌کنند که غیرقابل قبول است و به آن سیستم ارزشی می‌دهند؛ یعنی خود را مورد قضاوت قرار می‌دهند. فرد با این اضطراب ایجاد شده، دست به انجام مناسکی می‌زند و رفتارهایی از خود نشان می‌دهد که نشانه‌های وسواس هستند.

ما در بحث تفاوت ترس و اضطراب گفتیم که اضطراب زاییده ژنتیک است یا تجربه زیسته افراد. آیا می‌توان این قاعده را برای وسواس هم در نظر گرفت؟

• بله. خوش‌بختانه سال‌های اخیر درمان وسواس هم آسان‌تر شده است چون همان‌طور که قبلا گفته‌ام، با امکان گرفتن «ام‌آرآی» از مغز افراد، به تفاوت‌های مغزی انسان‌ها واقف شده‌اند. بخشی از وسواس زاییده ژنتیک است و درمان دارویی هم برای برخی از افرادی که به وسواس دچار هستند، در نظر گرفته می‌شود. بخشی دیگر به تجربه زیسته انسان‌ها برمی‌گردد که در چه محیطی رشد کرده‌اند؛ مثلا داشتن والدین وسواسی یا افراد بزرگ‌سال مثل مادربزرگ یا خاله و امثال آن که می‌تواند به شکل اکتسابی به کودک منتقل شود. بخشی هم به تجربه زیسته خود فرد برگردد. نمی‌توان گفت همه افرادی که وسواس دارند، مورد آزار جنسی قرار گرفته‌اند اما تجربه آزار جنسی می‌تواند یکی از دلایلی باشد که کسانی که پیش‌زمینه ژنتیکی هم نداشته‌اند، دچار نوعی از وسواس‌ بشوند.

آیا وسواس انواع مختلف دارد؟

• گروهی از وسواس‌ها فکری هستند؛ یعنی فرد مرتب دچار نشخوار فکری است و حتی ممکن است اطرافیان متوجه نشوند چون نمودهای رفتاری ندارد. مثلا نگران است که امتحان را خراب کند و ۱۰ بار مساله‌ای را در ذهن‌ خود مرور می‌کند که شما این مساله را به چشم نمی‌بینید و مثل دست شستن نیست. گاهی وسواس فکری در اعمال افراد تاثیر می‌گذارد مثل وسواس نظافت که همه‌چیز برای آن‌ها نشانه‌ای از ویروس و میکروب است که سلامت را به خطر می‌اندازد، پس مرتب در حال نظافت هستند. افرادی هستند که مساله‌ آن‌ها نظم است و اگر جسمی جابه‌جا شود، ذهن‌شان مختل می‌شود. همه ما حساسیت‌هایی در نظم و تعریف‌های مختلفی از این مساله داریم. این به معنای وسواس نیست. وقتی می‌گوییم وسواس که زندگی فرد دچار اختلال شود و انسان را دچار معلولیت کند؛ مثل کسی که وسواس آلودگی دارد؛ افرادی که فکر می‌کنند اگر کسی از بیرون به خانه آن‌ها بیاید، میکروبی به همراه دارد. این افراد ممکن است سال‌ها در خانه‌ خود را به روی کسی باز نکنند. گروهی از افراد هم هستند که روی تقارن اشیا وسواس دارند. حتی یک درز یا خط روی دیوار که تقارن را به هم زده باشد، تمام فکرش را به هم می‌ریزد. تقارن به آن‌ها آرامش فکری می‌دهد در حالی که برای من و شما ممکن است مهم نباشد.

حس تقارن چیست؟ در جلسات قبل گفتید این اضطراب ممکن است بی‌ربط به اشیایی باشد که اضطراب روی آن‌ها منعکس می‌شود.

• این‌جا بحث اضطراب است و این تقارن‌ یا بهداشت و یا نمونه‌های رفتاری مشابه به افراد حس کنترل می‌دهند؛ یعنی اضطراب‌شان را کنترل می‌کنند. همه‌چیز کنترل اضطراب است اما بروز رفتاری متفاوت دارد؛ مثلا افرادی هستند که ترس از اشتباه کردن دارند. پس به دلیل ترس از اشتباه کردن، ممکن است هیچ‌وقت آن کار را نکنند. در نمونه‌ای دیگر، افرادی هستند که فکر می‌کنند مبادا به کسی توهین کنند، برای همین روابط‌‌شان محدود می‌شود یا صحبت نمی‌کنند. این گروه ممکن است وسواس‌شان به عقیده یا سکس هم مرتبط باشد.

گروهی از افراد هستند که مدام برای همه‌چیز عذرخواهی می‌کنند. آیا این هم نمونه‌ای از وسواس است؟

• همه آن‌هایی که مدام معذرت‌خواهی می‌کنند، شاید به وسواس دچار نباشند اما در وسواسی‌ها، افرادی هستند که مرتب دنبال تایید می‌گردند. سوالی را صد بار تکرار می‌کنند و مدام دنبال تایید هستند. بخشی از این رفتار به افرادی برمی‌گردد با اعتماد به نفس یا عزت نفس پایین. تحقیقات نشان می‌دهند افرادی که دچار وسواس هستند، از درجه بالای مسسولیت‌پذیری برخوردارند؛ یعنی احساس می‌کنند مرتب مسوول این هستند که خود و دیگری را به خطر نیندازند یا در موقعیت بد گرفتار نشوند.

گفتید می‌تواند به سکس مرتبط باشد؛ چه طور؟

• مثال می‌زنم؛ فردی که به پارک رفته و به بچه‌ای نگاه کرده است و مدام فکر می‌کند مبادا مادر بچه خیال کند من نگاه جنسی داشته‌ام. یا حرفی را که می‌خواهند بزنند، مدام در این فکر هستند که مبادا صحبت‌شان جنسی باشد. مثل کسی می‌ماند که در خیابان رانندگی می‌کند و مدام فکر می‌کند چراغ قرمز را رد کرده است. با کسی کار می‌کردم که مدام می‌گفت نکند من با کسی تصادف کرده باشم؛ یعنی مطمئن نیست.

آیا آغاز ابتلا به وسواس سن خاصی دارد؟

• تحقیقات نشان می‌دهند که ایجاد وسواس در کودکی است. زیر ۱۴ سال تا ۲۵ درصد مشخص می‌شود که فرد به وسواس دچار خواهد شد؛ یعنی در کودکی ایجاد می‌شود اما نشانه‌های آن در نوجوانی یا در دهه ۲۰ خود را نشان می‌دهد. از ۱۴ تا ۲۵ سال، ۶۵ درصد مشخص می‌شود و ۱۵ درصد هم بالای ۲۵ سال بروز می‌کند. ممکن است در بعضی اوقات از نظر ژنتیکی ما مستعد باشیم ولی تجربه زیسته بد یا زندگی استرس‌زا نداشته باشیم و برای همین بروز پیدا نمی‌کند؛ مثلا افرادی که امروز در افغانستان هستند، بانی استرس نیستند و در شرایط آوارگی قرار دارند. یا کرونا و استرسی که به خانواده‌ها می‌دهد، ممکن است زمینه وسواس را داشته و در آینده بروز کند. 

نشانه‌هایی وجود دارد که بیان‌گر آغاز وسواس باشد؟

• برای همه ما پیش آمده است که در بحران استرس قرار گرفته یا مثلا خیال کرده باشیم که گاز را خاموش نکرده‌ایم. هر کسی ممکن است این تجربه را داشته باشد. ولی اگر یک نفر مدام این رفتارها را دارد، مثلا مدام دست‌هایش را می‌شوید یا کلید برق را روشن و خاموش می‌کند و دهمین بار متوقف می‌شود، این رفتارها نشانه‌های استرس نیستند بلکه وسواس هستند. یا خود فرد اگر متوجه باشد و به متخصص مراجعه کند، یا اطرافیان به او بگویند که نگران هستیم ولی این حساسیت‌ها زندگی خودت و اطرافیانت را مختل کرده‌اند و به او پیشنهاد مراجعه به تراپیست بدهند.

با توجه به این‌ که ریشه وسواس اضطراب است و گفته بودید اضطراب می‌تواند جنسیتی باشد، آیا وسواس هم این تقسیم‌بندی جنسیتی را دارد؟

• تحقیقات نشان می‌دهند که زن‌ها بیشتر درگیر وسواس هستند. از طرفی، پسربچه‌ها در کودکی بیشتر رفتار وسواسی نشان می‌دهند. وسواس فاکتورهای مختلفی دارد. ممکن است عوامل باهم درگیر شوند. این‌ که درصد بیشتری از زنان مورد سوء استفاده جنسی قرار می‌گیرند، ثابت شده است و اگر یکی از دلایل وسواس را آزار جنسی بدانیم، این تجربه مشترک می‌تواند عامل مشترک باشد. یا جایگاهی که برای زنان در جامعه تعریف می‌شود، مثلا بلند خندیدن زنان وقتی قبح دارد، می‌تواند وسواس رفتاری پیش بیاورد.

در دسته‌بندی اختلالات، گفتید وسواس نوعی اختلال است. آیا مشخص شده که سطح‌بندی وسواس کجا است؟

• وسواس در رده چهارم اختلالات رایج قرار دارد. اختلالات درجه‌بندی شده‌اند. دو تا سه درصد جمعیت جهان دچار نوعی از وسواس هستند. آخرین رده‌بندی، فوبیا، اعتیاد، افسردگی و در جایگاه چهارم، وسواس قرار دارد. این مساله نشان‌ دهنده آن است که وسواس باید جدی گرفته شود.

برای جلوگیری و درمان وسواس چه باید کرد؟

• افرادی که دچار وسواس هستند، بیشترین فشار را متحمل می‌شوند. از طرفی، اطرافیان آن‌ها هم با فشار روبه‌رو می‌شوند. قطع رابطه که نمی‌توان کرد. ولی فرزندان‌شان دوران کودکی سختی را می‌گذرانند و اثرات منفی باقی می‌مانند. اطرافیانی که می‌بینند کودکی که طبق استانداردهای پدر و مادرش زندگی نمی‌کند و مدام تنبیه می‌شود، باید والدین را تشویق به تراپی کنند. مثل اضطراب، برای درمان وسواس هم بیشتر روان‌درمانی شناختی رفتاری تجویز می‌شود که شیوه آن موثرتر به نظر می‌آید. وقتی صحبت از اختلال می‌شود، مجبور می‌شوند کنار روان‌درمانی، درمان دارویی هم بگیرند. افرادی هم هستند که فکر می‌کنند وسواس شدیدی ندارند و زندگی‌شان مختل نیست و صرفا سخت است، روان‌درمانی می‌گیرند و روی تکنیک‌های ریلکسیشن کار کنند.