هشدارهای بین‌المللی درخصوص وخامت شرایط پناهجویان در ترکیه و یونان

پنجم آوریل روزی است که پناهجویان ترکیه و یونان می‌خواهند با حرکت به سمت مرزها، این دو کشور را به سوی مقصدهای خود ترک کنند. شنیده‌ها از آغاز این حرکت در شبکه‌های اجتماعی دست به دست می‌شود، سازمان ملل هشدارنامه منتشر می‌کند و سازمان‌های حقوق بشری نسبت به شرایط مهاجران هشدار می‌دهند. اما هنوز اعضای اتحادیه اروپا نتوانسته‌اند برای معضلات پناهجویان راه‌حلی پیدا کنند؛ نه داخل مرزهای خود و نه اتحادیه اروپا.

در ماه‌های اخیر زمزمه‌های تشکیل یک کاروان از پناهجویان تبدیل به موجی گسترده میان آن‌ها شد. پناهجویان سوری و عراقی مبدعان این حرکت بودند که همزمان با انتخابات ترکیه با انتشار اعلامیه‌ای خبر دادند که انجام این حرکت منصرف شدند. اما پناهجویان ایرانی، افغانستانی و آفریقایی کوله‌پشتی‌های خود را بسته‌اند، خانواده‌ها محل زندگی‌شان را تحویل داده‌اند و برخی کودکان‌شان را از مدارس خارج کرده‌اند. ادمین‌های فارسی‌زبان برخی از گروه‌های تلگرامی «کاروان امید»‌ هم اطلاعیه زده‌اند که این حرکت قانونی و با پشتیبانی سازمان‌های حقوق بشری در حال وقوع است.

موج چنان گسترده شده است که اگر هرکس اندک ارتباطی با دنیای پناهجویان داشته باشد، از سوی برخی از آن‌ها مورد سوال قرار می‌گیرد که «آیا مرزها باز شده است؟» حتی دو روز مانده به موعد حرکت، برخی از کنش‌گران حقوق بشری هم همین سوال را مطرح کرده‌اند. به گفته آن‌ها در این گروه‌های تلگرامی به پناهجویان خبر داده شده که مرزها تا کشور آلمان باز است. در مقابل، شنیده‌هایی هم میان پناهجویان در گردش است که سندی برای آن‌ها هنوز وجود ندارد. مثل حضور تانک در مرزهای مقدونیه یا ضرب و شتم پناهجویان در شهر تسالونیکی - محل قرار پناهجویان در یونان - یا بازداشت گسترده برخی از آنها.

پناهجویانی که در ترکیه سال‌هاست معطل مانده‌اند تنها مسافران احتمالی از ترکیه نیستند. بلکه بسیاری از آن‌ها چندین ماه از حضورشان می‌گذرد اما هرج و مرج در رسیدگی به وضعیت آن‌ها، و مواجهه با پناهجویانی که سال‌هاست منتظرند، آن‌ها را راهی سفر کرده است. حتی در شبکه‌های اجتماعی مربوط به گروه‌های ترکیه، برخی ایرانی‌ها خبر داده‌اند که برای همراهی با این موج از ایران خارج می‌شوند تا شانس خود را برای رسیدن به اروپا امتحان کنند.

دامنه شایعات گسترده‌تر هم شده است. بسیاری از رجب‌طیب اردوغان رییس‌جمهوری ترکیه نقل قول می‌آورند که مرزها را برای چند روز باز کرده است. ترکیه نیز در ماه‌های اخیر از هجوم پناهجویان و نابسامانی در کنترل شرایط آنها نالیده بود. طبق آمار سازمان ملل تا پایان سال ۲۰۱۷ ترکیه بیش از سه میلیون و نیم پناهجو را در خود جای داده بود.

آمار هم بیانگر شرایط سخت پناهجویان و پذیرش آن‌ها در کشورهای مقصد است. به گزارش سازمان ملل در سال ۲۰۱۸ کمتر از پنج درصد پناهجویان در کشورهای مقصد اسکان داده شده‌اند. یعنی از ۱.۲ میلیون پناهجویی که نیاز به اسکان داشتند تنها ۵۵۶۹۲ نفر آنها در حال حاضر در مقاصد خود مستقر شده‌اند. این درحالی‌ست که بیشترین درخواست‌های پناهندگی به سازمان ملل از سوی سوریه، کنگو، اریتره و افغانستان هستند. اما به طور کلی، کمتر از یک درصد از ۱۹.۹ میلیون پناهجو در سراسر جهان زیرپوشش دفتر امور پناهندگان سازمان ملل، در کشورهای مقصد اسکان داده شده‌اند.

چنین شرایطی پناهجویان را در ترکیه و یونان مستاصل و آماده سفر کرده است. سفری که ممکن است برای آنها جز ضرر چیزی به همراه نداشته باشد. دفتر امور پناهندگان سازمان ملل چندی پیش هشدار داده بود که زمزمه‌های «کاروان امید» واقعیت ندارد و ممکن است با شرکت‌کنندگان برخورد قاطع صورت گیرد و آن‌ها مدارک خود را هم از دست بدهند.

حالا عین همان هشدارنامه را دفتر امور پناهندگان سازمان ملل در یونان صادر کرده است : «گزارش‌هایی از برنامه‌هایی برای حرکت سازمان‌یافته به سمت مرز شمال غربی با هدف گذشتن از مرز یونان برای حرکت به سمت جلو گزارش شده است که این دفتر و سازمان‌های همکار آنها جنبش‌های نامنظم را تشویق نمی‌کنند. توجه داشته باشید این حرکات غیررسمی، چه در زمین و چه در دریا، پرحادثه و خطرناک هستند. تلاش برای عبور نامنظم از مرزها اغلب ناموفق است و می‌تواند عواقب جدی را از جمله دستگیری، بازداشت، جدایی خانواده و حتی مرگ به همراه داشته باشد. دولت‌ها حق دارند که مرزهای خود را مدیریت کنند و کنترل‌های سخت مرزی از قبل از سوی دولت‌ها در منطقه انجام می‌شود. مخصوصا برای جلوگیری از حرکت نامنظم.»

وضعیت پناهجویی در یونان با توجه به اقتصاد شکست‌خورده این کشور حالا هم پناهجویان را مستاصل کرده است و هم دولت را. بروکراسی‌های اداری، بی‌نظمی و هجوم پناهجویان به یونان برای رسیدن به کشورهای اروپای غربی و شمالی، رسما باعث ناکارآمدی دولت یونان در ساماندهی این امور شده است.

در ماه مارس سال جاری سازمان آکسفام و ۲۴ نهاد دیگر حقوق بشری درنامه‌ای سرگشاده به اتحادیه اروپا از سران آن خواستند تا هرچه سریعتر سیاست خود را در قبال پناهجویان سامان بخشند. این نهادها وضعیت یونان را در خصوص پناهجویان «بی‌ثبات» توصیف می‌کنند.

به عنوان نمونه در بخشی از این نامه  آمده است که حدود ۱۲هزار نفر - دو برابر بیشتر از ماکزیمم ظرفیت یونان - مجبور شده‌اند که زمستان خود را در کمپ‌هایی بگذرانند که بیش از ظرفیت‌شان پناهجو دارند یا ناچار شده‌اند که در چادرها یا کانکس‌ها بدون دسترسی به آب و برق زندگی کنند: «آن‌ها تحت خشونت، آزار و استثمار قرار دارند بدون آنکه سیستم امنیتی از آنها محافظت کند.» شرایط وحشتناکی که به توصیف این سازمانها به خاطر تصمیمات اتحادیه اروپا به وقوع پیوسته است. یعنی تصمیمی که جزیره‌های یونان را پایگاه اصلی نگهداری پناهجویان کرده است.

از سوی دیگر این انجمن‌ها در نامه خود از سران کشورهای اروپایی خواسته‌اند که بلافاصله به وضعیت پناهجویان در جزیره‌های یونان رسیدگی و همین‌طور از صرف بودجه یونان اطمینان حاصل شود که این بودجه برای خدمات اولیه مثل بهداشت و درمان و امکانات قانونی مصرف می‌شود. در عین‌حال از یونان خواسته شود تا یک برنامه‌ریزی عادلانه و کارآمد و پذیرشی بلندمدت و پایدار در سیستم پناهجوپذیری خواهند داشت.

طبق گزارش‌های سازمان ملل،  از ابتدای سال ۲۰۱۹ تاکنون ۸۰۲۵ پناهجو به یونان رسیده‌اند که ۵۲۲۴ نفر از آن‌ها از دریا گذشته‌اند و ۲۸۰۱ نفرشان از خشکی. در سال ۲۰۱۸ در مجموع ۵۰هزار و ۵۰۸ نفر به یونان رسیده‌اند و ۱۷۴ نفر از این پناهجویان مفقود شده یا درگذشته‌اند. همین آمار در سال ۲۰۱۷ در مجموع ۳۶هزار و ۳۱۰ نفر بود. یعنی رشد دوباره پناهجویان منتظر برای رسیدن به اروپای شمالی و غربی. البته این آمار صرفا پناهجویانی هستند که نام و هویتشان در سیستم سازمان ملل و اداره مهاجرت یونان ثبت شده است. صدها پناهجو هستند که در پروسه قاچاق انسان به یونان می‌رسند، از آن عبور می‌کنند و هرگز نام‌شان در این سیستم ثبت نمی‌شود.

حالا هشدارهای سازمان‌های حقوق بشری از یکسو و عزم پناهجویان برای شکستن مرزها از سوی دیگر، آن‌هم با نزدیک شدن به انتخابات اتحادیه اروپا در ماه مه، وضعیت بغرنجی را مقابل اتحادیه اروپا و پناهجویان قرار داده است. آنچه مسلم است کشورهای اروپای غربی و شمالی در چند سال اخیر نشان داده‌اند که تمایلی برای پذیرش بیشتر پناهجو ندارد و حاضر به گشودن دوباره مرزهای خود نیست.

ادوارد رودیه، رییس شورای پناهندگان نروژی (NRC) در ماه مارس سال جاری طی سخنانی از رهبران کشورهای اروپایی خواست تا بر شمار سهمیه خود از پذیرش پناهجویان بیافزایند تا وضعیت آن‌ها در ترکیه و یونان کمی بهبود یابد.

اتحادیه اروپا و ترکیه در توافق سال ۲۰۱۶ با هم عهد بستند پناهجویانی که بعد از مارس ۲۰۱۶ به جزایر یونان می‌رسند به ترکیه برگردانده شوند و در مقابل، اتحادیه اروپا با افزایش بودجه ترکیه، ۷۲هزار پناهجو را که اکثرا سوری هستند، مستقیما از ترکیه در کشورهای مقصد اسکان دهند.

اما شرایط پناهجویان همچنان وخیم است. برای همین شورای پناهندگان نروژی از کشورهای اروپایی خواست تا هم شمار سهمیه خود از پذیرش پناهجو را از کشورهایی مثل ترکیه بالاتر ببرند و هم برنامه‌ جابه‌جایی پناهجویان از یونان را مجددا از سر گیرند. این شورا همچنین تاکید دارد که طبق تصمیم اتحادیه اروپا، مسوولیت تمام پناهجویان به ترکیه و یونان سپرده شده‌ است.

رودیه همچنین معتقد است: «شرایط مردم در مناطقی مثل لس‌بوس و انتظارهای طولانی برای اولین مصاحبه ثابت میکند که یونان نمی‌تواند این هجم از پناهجو را به تنهایی مدیریت کند.»
این شورا همچنین از احزاب سیاسی و کشورهای مختلف خواسته است تا اولین گام‌ها را برای سامان‌بخشی که وضعیت پناهجوها بردارند.از نظر رودیه جابه‌جایی پناهجویان از یونان می‌تواند قدم اولیه مثبتی باشد.

تاکنون بسیاری از سازمان‌های حقوق بشری نسبت به «نقض فاحش حقوق بشر» در خصوص پناهجویان ساکن کمپ‌های یونان هشدار داده‌اند. این وضعیت البته جدای صدها پناهجوست که درخیابا‌‌ن‌های یونان زندگی می‌کنند و در سرما و گرما سقفی بالای سر خود ندارند.

به روایت بسیاری از پناهجویان ساکن یونان یا آن‌هایی که سال‌ها پیش از این کشورعبور کرده‌اند زندگی در خیابان و کمپ‌های یونان یعنی بی‌خانمانی، فقر، بی‌کرامتی، نداشتن حقوق و البته وارد شدن یا به کارهای سیاه یا غیرقانونی. تصمیم اتحادیه اروپا برای نگهداری پناهجویان در یونان، پیامد زیرپوستی دیگری هم دارد. ایجاد نفرت میان پناهجویان از کشوری که باید برای سالها یا حتی همیشه در آن زندگی کنند. اتفاقی که باعث شده است حالا بسیاری از آنها به سمت مرزها به راه بیفتند و با وجود اطلاعاتی مبنی بر غیرقانونی بودن این حرکت، در پی خلاصی خود از این کشور باشند.