طاهره قرة العین، اعدام شد ولی تسلیم نشد

دنا دادبه

 

 

طاهره قرة العین، اولین زنی بود که به جرم افساد فی الارض در ایران اعدام شد. طاهره در کوچه های شهر قزوین قدم می زند و هرچند مردم کوچه و بازار او را "دختر آقا " صدا می زنند، خودش، خود را منتسب به هیچ فردی حتی پدرش نمی داند.

دختر، از معدود فرزندان دختری بود که بر خلاف مسلمان و مجتهد بودن پدر و مادرش و بستر مذهبی که خانواده اش داشت، بدون هیچ ترس و واهمه به دنبال چیزی که فکر می کند درست است به راه می افتد.

هر چند امروزه از او به عنوان یکی از رهبران فرقه باب یاد می کنند ولی فارغ از عقیده و مسلکی که طاهره دارد، برآشفتنش علیه دینی که وراثت به او منتقل کرده بود، کشف حجابش در ملا عام، سفرهای مکررش به عراق برای پیدا کردن راهی که فکر می کند درست است، اقامت او در عراق، اخراج از عراق و بازگرداندنش به ایران، روحیه حساس و طبع شاعرانه اش، اقدام به سازمان دهی گردهمایی بدشت و در نهایت کشف حجابش در حضور مردان، او را به چهره ای سهل و ممتنع و متفاوت از دیگر زنان جامعه اش تبدیل کرده است.

طاهره نخستین زنی است که روبنده  را بدون واهمه در ملا عام از چهره برمی دارد. دغدغه طاهره از دست طرفدارانش و یا برداشت های غلط رایج زمانه نیست، طاهره با وجود پدری که مولف بیش از سیصد کتاب دینی  و مفسر مشهور قرآن  قزوین  است، دینی دیگر برمی گزیند و در راه اشاعه آن فروگذاری نمی کند.

تجربه ازدواج در سیزده سالگی، تجربه ای که برای دختران جامعه اش متداول است ، تجربه  خوشایندی نیست و با وجود داشتن سه  یا چهار فرزند به دلیل اختلافات خانوادگی و سیاسی همسرش  به خانواده پدری باز می گردد.

او در هشت سالگی حافظ قرآن بود و به حل مسائل فقهی علاقه مند. ادبیات و شعر فارسی را از" آمنه خانم قزوینی " ، مادرش، و فقه، اصول، حدیث و تفسیر را از" ملا محمد صالح برغانی" ، پدرش، می آموزد. دخترک به دنبال فهم دنیایی متفاوت به سراغ  فلسفه، حکمت و عرفان  رفته و آن ها را از پسر عموی پدر فرامی گیرد. حتی منابع اسلامی، بلاغت و فصاحت کلام  او را تائید کرده‌اند. همه این ها باعث می شود طاهره با مراجع شیعه مکاتبه کند و اجازه اجتهاد بگیرد ولی مراجع شیعه به دلیل زن بودنش به درخواست او علاقه نشان نمی دهند.

طاهره درگیر روزمره گی های زندگی نیست. هر روز در جلسات درس رییس مکتب شیخیه شرکت می کند.با وجود همه ناملایمت هایی که همسر و پدر همسرش برای شرکت او در جلسات موسس مکتب شیخیه نشان می دهند، طاهره در تمام جلسات حاضر می شود، هر چند موسس مکتب شیخیه دشمن اصلی پدر و همسرش به حساب می آیند.

او می خواهد برای ادامه تحصیل به عراق برود محیطی که فکر می کند چیزی بیش تر از آن چه در ایران با آن مواجه است، دستگیرش می شود. در عراق راه طاهره از همسر جداست. همسرش به روحانیون اصولی و طاهره به شیخیه معتقد است. در نهایت طاهره به دلیل اختلاف نظر شدید با همسرش از او جدا زندگی می کند ؛ واکنشی که  هنوز برای زنان جامعه آن روز معمولی نیست.

در مقابل دیدگاه اکثریت در مورد گرویدن طاهره به آئین باب، دیدگاه اقلیتی وجود دارد که ضمن تائید گرایش او به شیخیه، بابی بودن او را مردود می‌دانند. جمعی از اعضای خانواده و بازماندگان طاهره و همچنین چندتن از شخصیت‌های دینی بر این نظرند که مورخان مستقل آن دوره به واسطه جّو مذهبی و سیاسی حاکم بر محیط، سکوت اختیار کردند و مورخان نزدیک به حکومت قاجاریه، دیدگاه‌های رسمی حکومت را به عنوان واقعیت منعکس کردند. زینب، تنها دختر طاهره که در تمام سفرها مادرش را همراهی کرد و در دوران حبس او در تهران تا زمان اعدام با وی در ارتباط بود، بر درگذشت مادرش به مذهب شیعه تاکید کرده ‌است.

قصه طاهره از ابتدای کودکی تا پختگی او در علم و حکمت روز ، حاصل تلاشی است که او به عنوان زن با وجود همه موانع و چالش هایی که بر سر راهش قرار دارند، به دست می آورد. او تا زمانی که پدرشوهرش در شهر ترور نشده، آزادانه به دنبال راه و روشی است که به آن باور دارد و هیچ زمان و هیچ کجا دست از ترویج عقایدش برنمی دارد.

این مهم نیست که طاهره از بابیه است یا شیخیه و یا شیعه.آن چه که مهم است روحیه مبارزه جویانه او برای دست یابی به مفهومی است که شاید بسیاری از ما هنوز با آن دست و پنجه نرم نکرده ایم. رفت و آمد های او به مکان های مختلف آرام آرام او را به چهره زنی لاابالی تبدیل کرده است.این دقیقا همان پاشنه آشیل زنان در عرصه اجتماع است. برچسب لاابالی گری شاید قوی ترین سلاحی بوده است که مردان مشرق زمین سالیان سال برای رویارویی با موفقیت های زنان از آن بهره گرفته اند.

شاید ترس از اعلام این که من" فمینیست " هستم، دقیقا ریشه در همین سلاح مردان مردسالار دارد. "فمینست" در طی سالیان دراز اغلب از رسانه های مردسالار به جامعه تزریق شده و به همین دلیل هنوز مفهوم واقعی خودش را پیدا نکرده است.

برخی از فعالان حقوق زنان، طاهره را الگوی مبارزات زنان دانسته‌اند. برای نمونه" ماریان هانیش " مادر رئیس‌جمهور اتریش و بنیان‌گذار جنبش نوین زنان در سال ۱۹۲۵ گفت که در فعالیت‌های خود از زندگی طاهره الهام گرفته‌ است. به گفته کاوه لوئیس همت، او از اولین قهرمانان جنبش برابری زن و مرد در ایران بوده‌است. با این‌حال ریچارد فولتس، لوئیس بِک و گیتی نشاط با رد دیدگاه آن دسته از نویسندگان معاصر که کشف حجاب طاهره را فمنیستی تعبیر می‌کنند، این کار طاهره را بیشتر سمبل لغو شریعت اسلامی و گرویدن به آئین جدید می‌دانند.

فرزانه میلانی استاد ادبیات فارسی و مطالعات زنان در دانشگاه ویرجینیا گفته ‌است: «طاهره در آخرین سال‌های عمر، دیگر نظریات مغایر با عقیدهٔ خویش را برنمی‌تافت. آرزوی او برای برقراری دیالوگ، برای درافتادن با اعتقادات مستقر زمان از راه گفتگو و تبادل نظر غیرقابل تحقق می‌نمود.»

طاهره را شاید بتوان اولین زن ایرانی دانست که به اتهام افساد فی الارض محکوم به اعدام می شود. ماجرای گردهمایی بدشت و کشف حجاب علنی طاهره و مخالفت آشکار او با قوانین اسلام باعث می شود  طرفداران او با ماموران حکومتی درگیر شوند. طاهره برای مدت نزدیک به یک سال روستا به روستا زندگی مخفیانه‌ای دارد و پس از آن حدود سه‌سال، در بالاخانه محمد خان کلانتر، رئیس پلیس تهران در حبس خانگی می ماند و همین قضیه بر شهرت افزوده و باعث می شود زنان برجسته تهران به دیدن او آیند. او سی و پنج سال دارد اما توسط دو مجتهد ارشد و سیستم قضایی دوران ناصرالدین شاه ابتدا به حبس ابد و سپس به اعدام محکوم می شود. طاهره را در باغ ایلخانی خفه می کنند و جسدش را در چاه می اندازند.

این شیوه یعنی اعدام مخفیانه طاهره دقیقا همان شیوه اعدام های امروزی سیستم قضایی ایران است. بر اساس منابع غیر رسمی حداقل بیست وشش زن در سال 1393 در ایران اعدام شده اند که فقط نه نفر از آنان توسط  منابع رسمی تایید شدند. با توجه به این که هنوز بیش تر از پنجاه درصد اعدام شدگان زن در ایران یا فقط با نام مخفف هستند و یا هویت شان شناسایی نشده است ، احتمال این که آمار آنها بیش تر از این تعداد باشد نیز وجود دارد.

صدای طاهره در حالی که در حال زمزمه معروف ترین سروده اش است، هنوز در کوچه پس کوچه های قزوین می پیچد:

گر به تو افتدم نظر، چهره به چهره، رو به رو / شرح دهم غم تو را، نکته به نکته، مو به مو

از پی دیدن رخت همچو صبا فتاده‌ام / خانه به خانه، در به در، کوچه به کوچه، کو به کو

دور دهان تنگ تو، عارض عنبرین خطت / غنچه به غنچه، گل به گل، لاله به لاله، نو به نو

می رود از فراق تو خون دل از دو دیده ام / دجله به دجله، یم به یم، چشمه به چشمه، جو به جو

مهر تو را دل حزین بافته بر قماش جان / رشته به رشته، نخ به نخ، تار به تار، پو به پو

در دل خویش طاهره، گشت و نجست جز تو را / صفحه به صفحه، لا به لا، پرده به پرده، تو به تو