شب پاتریک رینگنبرگ

پاتریک رینگنبرگ و رونمایی از کتابش با عنوان: آرایه در هنرهای اسلامی موضوع دویست و چهارمین شب بخارا بود که با همکاری بنیاد فرهنگی هنری ملت، دایره‏‎العمارف بزرگ اسلامی، گنجینه پژوهشی ایرج افشار و نشر شمع و ماه برگزار شد.

سخنران اول جلسه دکتر کریستینا فیشر درباره پاتریک رینگنبرگ و آثار هنری وی چنین گفت:

« من از آقای علی دهباشی و بنیاد افشار برای تدارک امشب کمال سپاسگزاری را دارم و خوشحالم که این فرصت را یافتم تا دکتر پاتریک  رینگنبرگ  را به شما معرفی کنم. وقتی تقریباٌ دو سال پیش به تهران آمدم در کتابخانه یک کتاب با عنوان "راهنمای فرهنگ ایرانی" یافتم که مانند بسیاری از کتاب های دیگر به صورت کامل در مورد ایران توضیح می داد. چند ماه بعد با دکتر رینگنبرگ آشنا شدم. وقتی با یک تحصیل کرده ی جوان روبرو شدم که ایران را به عنوان وطن دومش برگزیده بود متعجب نشدم. او نیمه ی گمشده دیگرش را  یافته بود.

پاتریک رینگنبرگ تحصیلات کارشناسی ارشد خود را در ژنو در رشته  سینما به پایان رساند و سپس در پاریس ادامه  تحصیل داد. مدرک دکتری خود را در رشته ی هنر در ژنف گرفت و در حال حاضر در لوزان و تهران زندگی می کند. کارهای بسیار متنوعی دارد. او  محقق  موسسه فرهنگ و ادیان مدرن لوزان است و همینطور در یک آژانس مسافرتی سهیم است. هنگام تحقیقاتش درباره موضوعات اسلام، تاریخ هنر  و فلسفه غرب و تاریخ ادیان  کتاب‎های بسیاری از او منتشر شد. آخرین کتابش « آرایه  در هنرهای اسلامی » امروز به شما معرفی می‎شود.

کتاب راهنمای ایران برای سومین بار به چاپ رسیده است و بزودی به آلمانی نیز ترجمه خواهد شد. بعلاوه در حال حاضر وی در مورد موضوع مشهد مشغول به کار است. امیدوارم شما را درمورد این سوئیسی ـ ایرانی فعال کمی کنجکاو کرده باشم .»

سپس دکتر صادق سجادی درباره  بعضی دیدگاه های دکتر پاتریک رینگنبرگ بحث کرد:

« پاتریک رینگنبرگ از آغاز تحصیلات دانشگاهی تحقیق در مباحث هنری را لنتخاب کرد.

در 1997  لیساس و فوق لیسانس خود را از مدرسة عالی هنرهای تجسمی ژنو گرفت. سپس در 2007 به دریافت فوق لیسانسی دیگر از دانشگاه سوربن پاریس بر اساس تحقیقاتی در جریان های باطنی در هنر مدرن اروپا نایل آمد و سرانجام در سال 2010  در بخش تاریخ هنر معاصر دانشگاه ژنو دکترای تاریخ عمومی ، تاریخ عمومی هنر گرفت.

رینگنبرت در زمینه های مختلفی از تاریخ هنر اروپا و اسلام و ایران به تحقیق پرداخته است.

اهمیت فعالیت ها و آثار او در زمینة تاریخ هنر اسلامی ـ  ایرانی همین است که با مفاهیم نو در هنر و نیز تاریخ هنر های اروپایی و اسلامی و ایرانی به خوبی آشناست و این آشنایی می تواند الهام بخش تبیین های نو در تاریخ هر دو هنر شود. اطلاعات وسیع رینگنبرت در بارة مردم شناسی بصری و عکاسی و سینما در این تبیین ها هم البته سخت مفید است زیرا دیدگاههایی متنوع برای دقت در مفاهیم اثر هنری به آدمی می بخشد.

بعضی از آثار رینگنبرگ:

1-      آرایه در هنرهای اسلامی

2-      نظریه های هنر در تفکر سنتی (البته در اروپا)

3-      مقدمه بر شاهنامة فردوسی ( از دیدگاه هنری)

4-      جهان رمزی هنرهای اسلامی- کتاب برگزیده سال  جمهوری اسلامی ایران

5-      نقاشی ایرانی با منظر بهشتی

6-      هنر تصویرگری در مسیحیت

در دست چاپ:

1-      حرم امام رضا

2-      مشهد در آینة جهانگردان00

بعضی دیدگاه های دکتر پاتریک رینگنبرگ

- هنرهای اسلامی معمولا هنرهای تزئینی اند، ولی هدف از خلق و مفاهیم درونی زینت در این هنرها هنوز تا حد زیادی ناشناخته است. مثلاً : مقصود از خلق هنرها تزئینی در دنیای اسلامی، ایجاد لذت ظاهری است،؟ آیا این هنرها حامل مفهوم یا مفاهیمی امزی اند؟ هرنهای اسلامی مبین نوعی نظام اجتماعی یا دینی و حتی سیاسی اند؟ اطلاق اسلامی یا دینی بر این هنرها از چه روست؟

- رینگنبرگ در بعضی از نوشته های خود کوشیده است به این پرسشها پاسخ دهد. به دیدة او نه تنها هنر های اسلامی – ایرانی واجد مفاهیمی نمادین اند، بلکه نظامی اجتماعی و معانی فرهنگی زمان و مکان خلق خود را منعکس می کنند. به عبارت دیگر این معنی را تبیین می کند که از آنجا که خلاقیت انسانی از دیدگاه اسلامی نمایندة جایگاه انسان در سلسله مراتب خلقت و مخصوصاً پایگاه خلیفه اللهی انسان است، خلق هنری رابطة میان انسان و خدا، و انسان و کیهان را تبیین می کند یعنی در مقولة نوعی انسان گرایی و کیهان شناختی نیز واقع می شود . این خصائص سبب شده است تا هنر اسلامی –ایرانی قابلیت تأثیر گذاری روحی شگرفی در خود داشته باشد.

- موضوع تفسیر آرایه ها هم از نکاتی است که رینگنبرگ در بعضی کتابها و مقالات خود به آن پرداخته است و آنرا جلوه گاه هرمنوتیک و نوعی تأویل دانسته است. به دیدة او باید به جای مفاهیم رایجِ برخاسته از آفریدة هنری که تا اندازه ای محصول درک و دریافت بیننده است،توانایی بالقوة تفسیر آن آفریده با مفاهیم نمادین، که البته باید مبتنی بر انبوه ادراکات فلسفی، اجتماعی ، دینی و هنری است، جایگزین گردد.

- او قسمتی از کوششهای معاصر برای درک مفاهیم نمادین یا رمزی مصادیق هنرهای اسلامی و ایرانی را با دیدگاهی انتقادی نگریسته است و آن را همواره تحت تأثیر عواملی چون تجدد گرایی و قوم گرایی و ارمان گرایی و زیبایی باوری دانسته است که خود موجب اخلال در فهم و ادراک موضوع می شود.

- قسمت مهمی از دشواری استنباط و استخراج مفاهیم نمادین یا تبیین مفاهیم اجتماعی و دینی و انسانی هنر اسلامی، که در بعضی جنبه ها چون معماری و خوشنویسی و مینیاتور گسترش شگفت داشته است، معلول فقدان منابع کهن و یا قریب به خلق آن آثار است؛ با این همه می دانیم که بسیاری از صنوف هنری چون معماران و نقاشان و خوشنویسان و موسیقی دانان خود را به نحله های صوفیه هم مرتبط می کرده اند.

اینکه گفته می شود بخش بزرگی از آفریده های هنری، واجد مفاهیم دینی است یا ارتباط نمادین با رجال دین و اخلاق و عرفان دارد، مخصوصا از آنجا پیداست که بعضی از صنف های هنرمندان خود را منتسب به این بزرگان می کنند.

چنانکه سلمان فارسی با چهره ای رمز گونه، استاد معنوی کانون های برادری پیشه وران تلقی می شده است. یا خوشنویسان این هنر ارجمند را به امام علی ربط می دادند و گونه ای ارتباط رمز آلود میان امام به عنوان مبدع خط کوفی و خوشنویسی، با این هنر بر قرار  می کردند.

باورها و معنویت اصناف و پیشه وران از قدیم الایام در رساله های موسوم به فتوت نامه ها یا رسایلی با این مضامین خلاصه شده است. از لابلای این متون و پوسته های پنهان و زیرین  آن، اوصاف اسطوره وش بنیانگذار آن هنر و استادان راز آموخته را در قالب و جامة مفاهیم رمز آلود هنر و  ابزار آن  افاده می کند. مثلاً زیبایی خط در هنر خوشنویسی با صفات درونی خطاط مرتبط است. در موسیقی هم ایجاد فضای روحانی و عرفانی را که خود هنری متعالی است به «حال» و درون نوازنده مرتبط می دانند. چه هرچه روح صافی تر باشد، بهتر به مثابه آیینه ای، اندیشه های باریک و مفاهیم ظریف را در آفریدة هنری بیان می کند.»

سخنران بعدی این نشست سید جواد میری بود که از عشق این محقق نسبت به ایران روایت کرد:  

" من کتاب را نخواندم، چون به  زبان فرانسه است و فرانسه نمی دانم! حتی خلاصه ای از دست نوشته ی دوستان نیز خواندم اما موضوع کتاب در حوزه ی تخصصی من نیست و شخص سخنران باید در فضای هنر باشد تا بتواند در این مورد صحبتی کند.  پس بهتر است در مورد خود جناب آقای رینگنبرگ صحبت کنم که در این چهار سال آشنایی من با ایشان صورت گرفت و برداشتم را از حرفه و شخصیت دکتر خواهم گفت. آقای  هانری کربن در استانبول  در مورد فلسفه ی اسلام و تصوف تحقیق می کردند. کتاب کوچکی در کتابخانه ی استانبول به عنوان " عقل سرخ " از شیخ اشراق توجه ایشان را به خود جلب نمود. این کتاب نتنها مسیر زندگی هانری کربن را تغییر داد بلکه نگاه تاریخ نویسان فلسفه و حکمت جهان را هم نسبت به تاریخ فلسفه در ایران تا حدودی تحت تاثیر قرار داد و این سبب گشت که هانری کربن به ایران سفر کرده و  با بزرگان و حکمای آن زمان نشست و برخواست کند و این منشأ بسیاری از آثاری شد که  شما همگی آن ها را بخوبی می شناسید. به این فکر می کردم که آقای رینگنبرگ چه شباهت ها و تفاوت هایی با هانری کربن دارد و چه چیز باعث شده که وی به هنر و هنر معنوی علاقمند گردد و وارد فضای ایران و ایرانی و مکان های مقدس مانند مشهد و آستان قدس رضوی شود؟! اگر به تئوری ها و نظریه های فردی توجه کنیم برخی بر این عقیده هستند که علم باعث تغییر می شود و برخی بر این باور هستند که انفجارات و انقلاب درونی باعث تغییر مسیر زندگی شخصی می شود. شاید یکی از این مسائل در زندگی پاتریک رینگنبرگ عشق باشد. در این زمینه شعری از اقبال می خوانم :

غربیان را زیرکی ساز حیات

شرقیان را عشق راز کائنات

زیرکی از عشق گردد حق شناس

کار عشق از زیرکی محکم اساس

عشق چون با زیرکی همبر شود

نقشبند عالم دیگر شود

خیز و نقش عالم دیگر بنه

عشق را با زیرکی آمیز ده

به نظر من در زندگی علمی و فرهنگی ایشان  آمیزه ای از عشق و زیرکی  و ریز بینی وجود داشته است و این در آثار و سخنانشان آشکار است.»

و بعد از آن نوبت به افشین شحنه تبار رسید تا از ایران و پژوهش درباره آن سخن بگوید :

« صحبت من شاید مرتبط با موضوع کتاب در امشب نبوده ولی باید باور کنیم که دیگر زمان آن تمام شده که بخواهیم با بدی از کشورمان صحبت کنیم. باید همگی دست در دست داده تا هنر و ادبیات کشورمان را به دنیا معرفی کنیم. متاسفانه در کشور ما برای کار فرهنگی فقط باید از موانع گذشت و شما از اصل موضوع منحرف می شوید. نمونه افرادی همچون پاتریک رینگنبرگ برای کشور ما نقش جواهر را دارند و نماد های هنری و ادبی کشورمان آنقدر جذابیت دارد که شخصی از فرسنگها دورتر برای کشف زیبایی های آن قدم بر می دارد و قلم می زند. هنگامی که برای اولین بار در پاریس این کتاب را معرفی کردیم تازه به ارزش آن پی بردیم. دانشگاه لوزان قصد دارد این کتاب را به عنوان رفرنس معرفی کند. از آقای دهباشی نهایت تشکر را دارم که برای قدردانی از این بزرگان نهایت تلاش را دارد.»

در ادامة جلسه دکتر احمد شاکری در مورد کتاب آرایه های تزئینی و بخش های مختلف کتاب چنین کفت:

« پاتریک رینگنبرگ را با "راهنمای فرهنگی ایران" یافتم. در زمانی که غربت غرب را تجربه می کردم. دوستی آمد و گفت توصیه می کنی بخوانم؟ و شروع داستان از اینجاست.

"راهنمای فرهنگی ایران" یکی از بهترین و کاملترین کتب موجود در زمینه ی گردشگری ایران است. کتابی که اگر مسافر پاریس- تهران بوده باشی دست کم یکی دو نفر تورقش می کنند و به اعتبار داده های آن ایران را دوست تر دارند. این کتاب با آن طراحی زیبا و صفحه آرایی حرفه ای و بینظیرش اشتهای خواننده را در خواندنش تیز می کند. امروز اما کتاب پیش روی ما از جنسی متفاوت است. دغدغه ی محققی است که در میانه ی آشتی دنیای پژوهش و علاقه مخاطب و خواننده ی خود از زاویه ی دیگری به هنر و هنر اسلامی نگاه می کند. دنیای آرایه  و یا تزئین دنیایی پر از نشاط و رمزگان است. رینگنبرگ تلاش می کند در این کتاب از اسلام به عنوان زبان هنری متعالی و آیینه ای مناسب در تحقق زیبایی شناسی اسلامی یادی کند. دکور، آرایه و یا تزئین به مثابه ی نشانه ای در دنیای اسلام و هنرهای اسلامی و چگونگی تأویل های هرمنوتیکی ممکن از یک نشانه ازجمله دغدغه های پاتریک رینگنبرگ در نگارش این کتاب است . کتاب متشکل بر سه بخش است: اول مفاهیم و مبانی مرتبط با آرایه ها که بحثی در خصوص هنرهای اسلامی در نقش آرایه در تاریخ هنر و همچنین تأثیر و تأثر نویسندگان مسلمان بر هنرهای اسلامی است. تجربه ی آرایه به عنوان گفتمانی میان مدرنیته و معماری با تمامی ابهامات، بازگشت ها از جمله بخش های قسمت اول است. بخش دوم کتاب حضور آرایه ها در زندگی متداول و روزمرگی ها ی ادیان است. لذت و هنر زندگی، رسالت و هنر اجتماعی آرایه، شرایط تزئین، نظم و ریتم آرایه، پویایی آرایه ها از زوایای مختلف همچون بافت و ساختار و تبدیل و ... نقش موسیقی و زمان در شکل گیری فضای موسیقیایی و شکل گیری آرایه  از جمله مباحث بخش دوم است. انسان و جهان و آرایه عنوان بخشی است که با این جمله همراه می شود:

" آرایه، انسان بودن است."

در بخش سوم کتاب نیز نویسنده از اثر تزئین در آیینه ی اسلام سخن می گوید و مفاهیم مختلفی از دنیای تأویل پذیر آرایه ها را مطرح می کند.

از نکات بسیار مهم در تدوین و تحقیق کتاب متن پژوهشی و نگاه دقیق و رعایت ظرایف نگارشی یک کار تحقیق است. وجود کتابنامه ای دقیق و ذکر ارجاعات متعدد در متن، این کتاب را به یک دایرة المعارف مناسب در دنیای مطالعات میان رشته ای تبدیل نموده است. کتابنامه ای با دویست صفحه که خود یک متن آموزشی با وسواس مناسب کار تحقیق است.»

دست آخر نوبت به دکتر پاتریک رینگنبرگ رسید تا با نمایش تصاویری از آرایه های هنر و معماری ایران توضیحاتی در مورد کتابش بدهد :

« موضوع هنر اسلامی است و بطور کلی هنر تزئینی. سه بعد مشخص و مسلم این هنر بخش هندسی و اسلیمی و ایپوگرافی است.

موضوع این است که چرا ما در هنر اسلامی به تزئین و آرایه می پردازیم؟ و این آرایه ها نماد و نشان چیست و چه مفهومی دارد. شاید نمونه اش تزئینات پوشش داخلی گنبد به معنای زیباسازی باشد. در علم این هنر بحث فراوان است و اتفاق نظر میان هنرمندان وجود ندارد. در این کتاب سعی بر این است که به معانی تزئینات و هنر مفهومی پرداخته شود. شاید نمونه اش باغ بهشت است و معانی و تزئیناتی که درآرایه هایش وجود دارد.

نمادهای کیهانی بخش دیگری از این کتاب می باشد. این تزئینات شاید انعکاس آنچه مقدس است از جانب خداوند و درواقع انعکاس چیزی فرازمینی بر زمین است. روش های مطالعاتی ما الگوها و روش های مطالعاتی معماری و بررسی معمارگونه ی این آثار است. به عنوان مثال بررسی نور در هنر اسلامی و کاربرد آن و بررسی متریال ها ی مختلف و تکنیک های اساسی است. در بخش هندسی نیز توضیحاتی از جمله  هندسه ی نقوش و محور و مرکزیت دایره ای و .. مورد بررسی قرار گرفته است. حتی این مسأله مطرح می شود که این تزئینات میان طرح پارچه و صنعت نساجی و معماری مشترک می باشد.

از طرفی  رابطه ی میان موسیقی- معماری و موسیقی و نقوش و آرایه ها  مورد توجه قرار گرفته و در واقع این تزئینات، موسیقی است بر دیوار معماری.»

وی در ادامه به اثر جدید و در دست انتشار خود اشاره کرد: «کتاب دیگری در مورد بارگاه امام رضا منتشر خواهم کرد. باورنکردنی است اما شاید تنها کتاب غربی در مورد این اثر بزرگ معماری باشد. اینکه چگونه یک اثر معماری در یک روستا تبدیل به یک زیارتگاه بزرگ  و مطرح در جهان شده است.

باعث تأسف است که سالیانه میلیون ها نفر بازدید کننده دارد و هیچکس در مورد تزئینات آن سخنی به میان نمی آورد و توضیحی داده نمی شود!»