زوال معماری سنتی در رشت؛ خداحافظ چوب و خشت و سفال

مصطفی یکرنگی - شهروند خبرنگار از رشت

معماری سنتی در شمال ایران و در شهر رشت در حال زوال کامل است، معماریی که مشخصه های آن به این شرح بود؛ تلفیقی از خشت و نی و چوب برای دیوارها و سفال قرمز رنگی روی بام. جای آن را مثل همه شهرهای دیگر ایران مصالح و ساختمانهایی مشابه گرفته است.

در گوشه کنار و کوچه پس کوچه‌های رشت هر جایی که بشود بنایی با این مشخصات پیدا کرد بی تردید بنایی در حال تخریب و ویرانی است. به همین دلیل چندین سال است که هر روز از تعداد ساختمانهای با معماری سنتی در این شهر کم می شود و جای ان را ساختمانهایی با مصالح و نمای جدید می گیرد.

از اصلی ترین مشخصه های معماری سنتی و تاریخی در شمال و استان گیلان، مانند بیشتر نقاط ایران استفاده از مصالح بومی و سازگار و منطبق بر اقلیم و فرهنگ همان منطقه بود، بر همین اساس در معماری سنتی شمال ایران چوب سفال و خشت بیشترین کاربری را داشته است.

از دیگر مشخصه های این نوع معماری می توان به این موارد اشاره کرد؛ جنس دیوارها در خانه های این منطقه آجری یا خشتی است که با ملات و کاه گل کارگشته و با گچ و نقش ویژه پوشیده می شدند . ناودان ها هم همیشه روکار نصب شده و به آب انبار هدایت می شدند . در ساختمان های سنتی بدلیل کمبود نور طبیعی از پنجره های بزرگ و رو به آفتاب با بهره گیری از رنگ های روشن استفاده می شد .

به این دلیل که در فصول پر باران سال وزش باد از سمت شمال غرب و غرب ، گاهی همراه با رگبار تند به ساختمان ها می خورد ضلع غربی کاملا بسته ساخته می شد زیرا آب بندی پنجره همواره با مشکلات جدی روبرو بوده است . بنای ساختمان ها همیشه رو به آفتاب ( سمت جنوب ) قرار می گرفت تا بتواند از نورخورشید نهایت استفاده را ببرد .

به عنوان مثال در گیلان هر جایی که امکان استفاده از سفال وجود داشت، پوششی از سفال برروی زیرسازی از نی و توفال، وظیفه جمع آوری آب باران از بام وهدایت آن به آب‌روها و ناودان ها را به عهده داشت، همچنین استفاده از تخته های پهن نیز درمناطق جنگلی گیلان برای پوشش سقف و جلوگیری از نفوذ باران، نیز در این مناطق موسوم است.

سقف شیبدار بر روی سازه ای چوبی قرار دارد، فضای خالی بین بدنه اصلی بنا و امتداد سقف که «فاکون» گفته می شود هم، محل مناسبی برای انبار کردن و یا پخت غذا است.

یکی دیگر از متداول ترین نوع ساختمان سنتی در این منطقه نیز با نام «گالی پوش خانه» معروف بود که بام آن با پوشش گالی است و دارای کرسی چینی چوبی در زیر ساختمان است.

پوشش های شبیدار در شکل های گوناگون و مصالح مختلف، از ویژگی های مهم نمای خانه های گیلانی است، در برخی نقاط گیلان مانند اطراف لاهیجان، شیب این پوشش ها خیلی زیاد و در بعضی از نقاط مانند اطراف فومن این شیب کمتر است.

رنگ قهوه ای آن همراه با قرار گیری دسته های گالی و کولش، سطح زیبایی را شکل می دهد و خانه گیلانی را با محل خود مانوس می کند، اما با استفاده از مصالح جدید (مانند حلبی) این هماهنگی با طبیعت کاملا دستخوش تغییر شده است.

در نهایت اینکه پس از این تغییر و تحولها به دلیل عدم پایبندی و حفاظت از معماری سنتی در رشت نمای کلی این شهر تغییر کرده است و دیگر خبری از ساختمانهایی با معماری چشم نواز قدیمی در آن نیست.

جای خانه های تاریخی که در حال تخریب و ویرانی هستند را ساختمانهایی ساخته شده از مصالحی نامانوس مانند کامپوزیت، شیشه، سیمان، سنگ و مصالحی که پیش از این هیچ وقت در شمال ایران از آنها استفاده نشده بود گرفته است. از آن معماری تنها سقف شیروانی خانه ها باقی مانده که آن هم در حال تغییر به سمت معماری چینی است.