اقتصاد زندان؛ سیگار و کارت تلفن نقش دلار را بازی می کنند

طی قرن های متمادی، حق خرید برای زندانیان به رسمیت شناخته نشده و عدم استفاده از پول و جلوگیری از تقویت حس مالکیت، یکی از معیارهای جداسازی افراد زندانی از جامعه تلقی می شده است. شاید به همین علت هم بوده که مرگ بر اثر سوء تغذیه و گرسنگی از شایع ترین علل مرگ زندانیان در طول سال های متمادی در زندان های جهان به شمار می رفته است. امروزه نیز از این  روش برای تحت فشار قرار دادن متهمان امنیتی و سیاسی، چه  در ایران و چه در بسیاری از کشورهای دیگر، استفاده می شود.

درون زندان، نگه‌داری و استفاده از پول قانونی نیست و زندانی باید حتما از کارت الکترونیکی بانکی برای خرید استفاده کند. اجازه استفاده از کارت های بانکی شخصی نیز به زندانی داده نمی شود؛ یعنی اگر یک زندانی کارت بانکی را هم داشته باشد، اجازه استفاده از آن را ندارد، حتی اگر آن کارت به اسم شخص او صادر شده باشد. اما با این وصف، خرید و فروش و دادوستد در زندان ها انجام می شود.

این تصویر یک کارت بانکی صادر شده برای زندانیان ایرانی است. کارت ویژه خرید زندانیان، یک کارت محدود شده بانکی است که صدور آن از اواخر دهه 80 برای حدود 250 هزار زندانی آغاز شد. بانک «پاسارگاد» پیمان‌کار این پروژه است. برای هر زندانی در هنگام ورود، یک کارت بانکی اختصاص می دهند که از مهرماه سال جاری و طبق یک قانون جدید از سوی سازمان زندان ها، به شماره ملی هر زندانی متصل می شود تا هر نوع عملکرد مالی از سوی زندانی با این کارت قابل پی گیری و شناسایی باشد. 

قبل از سال 87، این کارت ها توسط شرکت «ثمین کارت» صادر می شدند و به آن ها به اختصار «ثمین» می گفتند؛ اصطلاحی که حالا زندانیان عادی برای این کارت در گویش خود به کار می برند، «پاسار» است؛ آن ها به جای لغت «کارت» از کلمه «پاسار» استفاده می کنند.

 

 

اما کارت بانکی محدود شده که سقف خرید روزانه محدودی دارد و قابلیت انتقال وجه نقد به حساب دیگران را نیز ندارد، برای زندانیان کافی نیست و مبادلات آن ها را با مشکل روبه رو می کند؛ مثلا در صورت احتیاج به خرید کاردستی دیگر زندانیان، مواد، موبایل، قاچاق و یا هر مبادله دیگری که اجاره تخت و اتاق نیز شامل آن می شود، احتیاج به جابه جایی پول نقد بیش تری در بین زندانیان وجود دارد. به همین دلیل هم  زندانیان برای حل این مشکل، از دادوستد یک کالا که در زندان دارای ارزش ریالی زیادی است استفاده می کنند؛ سیگار!

زندانیان انواع سیگار را به شکل باکسی و بسته ای به فروشگاه یا دیگر زندانیان مابه ازای دریافت کالاها و یا خدمات مورد نیازخود پرداخت می کنند تا خرید و یا مبادله انجام شود.
فروشگاه­های زندان ها نیز طبق یک قانون نانوشته پذیرفته اند که سیگار را به عنوان واحد پولی قبول کنند و اغلب نیز با همان قیمت فروش، آن را بر می دارند. در زندان «اوین» گاهی ممکن است سیگار زیر قیمت فروش هم محاسبه شود.
اما برای خرید کالا یا خدماتی که هزینه بسیاری داشته و در سطح میلیونی محاسبه می شوند، بیش تر زندانیان از امکان واریز پول به حساب خانواده فردی که با او مبادله دارند، استفاده می کنند.

در دولت سابق با توجه به سقوط ارزش ریال، محدودیت استفاده از کارت پاسارگاد که تا پیش از آن روزانه 50 هزار تومان بود، به 80 هزار تومان برای هر زندانی افزایش یافت. اما با این وصف، رسم استفاده از سیگار به عنوان یک واحد پول از سوی هم زندانیان و هم فروشگاه ها ی زندان به قوت خود باقی ماند. در شرایطی که یک کیسه برنج 10 کیلویی در زندان بیش از 80 هزار تومان ارزش مادی دارد، به کارگیری واحد سیگار آسان تر خواهد بود و همان نقشی را ایفا می کند که دلار در بازار انجام می دهد. 

 

با این حساب، بانک طرف قرارداد زندان، سود زیادی از محل حساب های بانکی و صدور کارت برای زندانیان وهم‌چنین نگه‌داری پول نقد 250 هزار تومانی هر کدام از آن ها، بدون تعلق هیچ درصد سودی خواهند داشت.

در واقع، بانک پاسارگاد به جای این که یک کارت واقعی بانکی برای زندانیان صادر و آن را براساس توافق با سازمان زندان ها محدود کند، یک کارت هدیه برای آن ها صادر می کند که به صورت کارت پیش پرداخت عمل می کند.

کارت هدیه بی نام است و به صورت فله ای چاپ و توزیع و قابلیت استفاده آن به فروشگاه های زندان محدود می شود. این کارت در هیچ خودپردازی عمل نمی کند و قابلیت نقد کردن هم ندارد.

«رحیم»، زندانی ساکن اوین است. او می گوید بارها در این مورد به سازمان زندان ها اعتراض کرده اند اما نتیجه ای عایدشان نشده است: «این سازمان به نامه های زندانیان سیاسی مبنی بر تعلق گرفتن سود بانکی و عدم ابطال کارت ها که به صورت خودسرانه از سوی بانک برای دریافت هزینه صدور مجدد انجام می شود، توجهی نشان نداده است.»

 

او با اشاره به این که  در برخی از بندهای اوین استعمال و فروش سیگار ممنوع است، در مورد راهکار زندانیان این بندها برای مبادله با دیگر زندانیان توضیح می دهد: «در بندی که من هستم، یک واحد پولی هم عرض سیگار هم وجود دارد که به خاطر فراوانی و قابل استفاده بودن در همه بندها و بیرون از زندان و همین طور به خاطر آسان بودن حمل آن که امکان مبادله مخفی را هم به زندانی می دهد، مورد استفاده قرار می گیرد؛ کارت تلفن.»

این زندانی می گوید:«از آن جایی که تلفن همگانی در همه بندهای عادی فعال هستند، کارت تلفن های دو هزار و پنج هزار تومانی هم مورد معامله همه زندانیان است. همه آن ها به کارت تلفن نیاز دارند و این کارت ها در همه زندان ها به سهولت پیدا می شوند. حمل و نگه داری آن ها نیز قانونی است. همه این ها باعث شده تا در جیب اکثر زندانیان، بسته های به هم بافته شده کارت تلفن برای انجام مبادلات سریع و مخفی موجود باشد.»

 

برای زندانیانی که سال ها از حبس شان می گذرد، پول یک موضوع ناآشنا و بیگانه است، مدت ها است که با آن برخورد نداشته اند و به کلی شکل و شمایل آن را از یاد برده اند. حتی افراد زیادی در زندان وجود دارند که اسکناس های طرح جدیدی مثل 10 هزارتومانی را هرگز ندیده اند و از ارزش واقعی کالاها و قیمت بسیاری از اجناس و املاک در این سال ها بی خبر مانده اند. برای آن ها کارت تلفن به منزله کارت اعتباری بانکی است و پول نقد یعنی سیگار.

به جز این موارد، مبادله کالا به کالا هم در زندان انجام می شود. مبادله ظروف با ظروف از جمله مبادلات کالا به کالایی معروف زندانی ها است. در دوره ای  که وجود سیگار در زندان اوین به حداقل رسیده بود، روغن که از گران ترین کالاهای زندان است، برای مدت کوتاهی تبدیل به واحد پولی این زندان شد. 

در زندان مرسوم است هر زندانی که در آستانه آزادی است، به عنوان شیرینی، کارتش را به دوستان و هم بندیان خود در داخل زندان هدیه می دهد و رمز آن را در اختیار دیگران می گذارد. این کار به نوعی، یک حرکت سمبلیک هم محسوب می شود؛ نشانه مهربانی و شادی به وقت رهایی.