آن طور که برآوردهای جمعیتی مرکز آمار ایران نشان می‌دهند، استان قم در حال حاضر حدود ۱،۳۷۳،۰۰۰ جمعیت دارد. بیستمین کانون جمعیتی ایران که عمده آن (۹۳درصد جمعیت کل استان) در شهر قم متمرکز است.
در سیاست معاصر ایرانی، قم یک قطب مهم سیاسی است، چه پیش از انقلاب که پایگاه مخالفان مذهبی حکومت شاه بود، چه بعد از انقلاب که تبدیل به کانون قدرت شد. انواع و اقسام سیاست‌مداران در جمهوری اسلامی به آن رفت و آمد دارند و سعی می‌کنند «قم» را راضی به همراهی خود کنند. از این جایگاه «قم» در جمهوری اسلامی ایران یک جایگاه ویژه است که روی همه امور، از مسائل کلان سیاسی تا دغدغه‌های خرد اجتماعی -مثل ورود زنان به ورزشگاه‌ها یا برگزار شدن یا نشدن کنسرت‌های موسیقی و...» به موافقت «قم» گره خورده‌اند.
این «قم» اما همه قم نیست. بخش کوچکی است که در نهادهای مذهبی و سیاسی مستقر است. بیرون از این دایره قدرت، شهری فقیر، پر مساله و محروم قرار دارد که با اشکال مختلف بحران‌های اقتصادی، اجتماعی و طبیعی دست به گریبان است؛ سومین استان فقیرنشین ایران که بیش از نیمی از جمعیت آن زیر خط فقر مطلق و در معرض گرسنگی و سوتغذیه به سر می‌برند؛ منطقه‌ای که به شدت گرفتار آسیب‌های اجتماعی است؛ با مشکلات فزاینده شهری دست و پنجه نرم می‌کند و...؛ استانی که به رغم برخورداری از رانت، اما یک ساختار اقتصادی منسجم ندارد.
در این گزارش تلاش شده، ضمن مرور بیش از ۳۰ شاخص اصلی در بخش‌های جمعیت، سیاست، اقتصاد، جامعه، سلامت و محیط زیست و حوادث طبیعی، تصویری واقع‌گرایانه از اولویت‌ها و چالش‌های منطقه‌ای در استان ترسیم شود.
مسائل و اولویت استان در آستانه انتخابات مجلس یازدهم
۱- فقر و مشکلات اقتصادی
سه سال پیش، وقتی هنوز اقتصاد ایران در وضعیت ثبات نسبی قرار داشت، مرکز پژوهش‌های مجلس گزارشی منتشر کرد که پس از سال‌ها نخستین گزارش رسمی فقر مطلق در ایران به شمار می‌رفت. در این گزارش قم بر خلاف انتظار رتبه سوم فقر مطلق را در سراسر کشور داشت. سومین فقیرنشین بزرگ کشور بعد از «سیستان و بلوچستان» و «کرمان» که در آن زمان بیش از یک سوم جمعیت آن (۳۷ درصد) زیر خط قرار گرفته بودند که بر مبنای قدرت خرید حداقل غذای لازم برای یک فرد بزرگ‌سال تعریف شده بود.
این تازه نقل وضعیت سال ۹۵ است، وگرنه آن طور که گزارش‌های مرکز آمار حکایت می‌کنند سطح عمومی قیمت‌ها در قم به نسبت آن موقع ۲.۷ برابر افزایش یافته، در حالی که سطح عمومی درآمدها به این نسبت بالا نرفته است.
آن طور که شاخص‌ها نشان می‌دهند یکی از دلایل فقر در قم، کمبود شغل است. اگرچه طبق آمار اشتغال سال ۹۷، نرخ بیکاری در قم به نسبت بقیه استان‌ها بالا نیست، اما در عوض نرخ مشارکت اقتصادی، یعنی آمادگی به کار در قم به شدت کم است. تا آنجا که حاصل ترکیب این دو آن می‌شود که قم در رده‌بندی اشتغال در میان ۳۱ استان در مقام ۳۰ام قرار می‌گیرد. نسبت اشتغال در این استان ۳۱ درصد است، یعنی به ازای هر سه نفری که در سن کار قرار دارند، کمتر از یک نفر مشغول فعالیت اقتصادی است و براساس تعریف رسمی، شاغل محسوب می‌شود.
چگونه و با چه منابعی معلوم نیست، اما آنچه مسلم است اولویت اصلی قم اجرای طرح و برنامه ضربتی برای فقر زدایی و تامین امنیت غذایی برای جمعیت انبوهی است که در معرض گرسنگی و سوتغذیه قرار دارند. در مرحله بعد، برنامه‌ریزی میان و کوتاه‌مدت برای اصلاح ساختار اقتصادی یک ضرورت حیاتی در سطح ملی و استانی است.
۲- آسیب‌های اجتماعی
صحبت از رواج آسیب‌های اجتماعی در قم تازگی ندارد. یک جست‌وجوی سردستی در میان اخبار کافی است تا عمق بحران اجتماعی در پایتخت مذهبی ایران پدیدار شود. اما صرف نظر از این اخبار آمارهای رسمی موید اوضاع بحرانی قم در زمینه آسیب‌های اجتماعی است.
آمارهای نیروی انتظامی که در سالنامه آماری مرکز آمار ایران منتشر شده نشان می‌دهد، استان قم در سال ۹۶، در شرارت مقام اول، در دزدی مقام دوم و در آمار بازداشت شدگان مواد مخدر به نسبت جمعیت مقام سوم را در اختیار دارد. نزدیک به هزار مورد پرونده «شرارت» در این سال در نیروی انتظامی استان باز شده است. حدود ۲.۴ درصد جمعیت استان دزدی به ثبت رسیده و حدود ۱.۲ درصد جمعیت استان به دلیل جرایم مرتبط با مواد مخدر بازداشت شده‌اند.
به همین نسبت آمار طلاق هم در استان قم بالا است. چنانکه آمارهای ثبت احوال ایران نشان می‌دهد در سال ۹۶ نرخ بالای به میزان ۳۵ درصد ازدواج‌ها، طلاق در دفاتر رسمی ثبت شده است. این سومین نرخ بالای طلاق کل کشور در این سال است. به جز این کودک‌همسری هم یکی دیگر مظاهر بحران اجتماعی در استان قم است. در سال ۹۶، در بیش از ۶ درصد ازدواج‌ها، سن عروس کمتر از ۱۵ سال بوده و از این جهت قم جزو ۱۰ استان اول قرار دارد.
۳- شکاف‌های اجتماعی و اختلاف طبقاتی
اما آن روی سکه فقر در قم، غنای افراطی و تظاهر به ثروت است. قم به تعبیری بعد از تهران مهم‌ترین کانون سیاسی ایران به شمار می‌رود. با نفوذترین شخصیت‌ها و رجال سیاسی ایران، یا در قم سکونت دارند یا مکررا به قم رفت و آمد می‌کنند. قم البته هیچ وقت در ایران قطب اقتصادی نبوده و احتمالا نخواهد بود، اما تمرکز قدرت و سیاست در آن باعث ایجاد رانت و فساد شده است. رانتی که گاهی خود را از مدل ماشین‌های سواری، یا خانه‌ها و مساجد و حوزه‌های مجلل به رخ شهری می‌کشد که طبق آمار رسمی حدودی نیمی از جمعیت آن غذای کافی برای خوردن ندارند.
این وضعیت خود به خود شکاف‌ها را عمیق‌تر می‌کند و باعث تشدید انواع دو قطبی‌ها می‌شود. یک نوع این دو قطبی دعوای شدید صادق لاریجانی و محمد یزدی بود که یکدیگر را رسما به کاخ‌سازی و رانت‌خواری متهم کردند، اما نوع دیگر که به مراتب پیچیده‌تر و البته خطرناک‌تر است، تعمیق شکاف اجتماعی و تشدید دوقطبی‌های اجتماعی است.
شاید نتوان در شرایط حال حاضر سیاسی و اجتماعی ایران نسخه حاضر و آماده‌ای برای درمان این وضعیت پیدا کرد، اما هر چه هست باید تدبیری برای کاهش تنش‌های اجتماعی و پر کردن فاصله‌های طبقاتی پیدا کرد.
۴- سیاست‌زدگی
چنانکه گفته شد قم در موازنه سیاسی ایران وزن بالایی دارد؛ وزنی به مراتب بیشتر از ظرفیت‌های جمعیتی، اقتصادی و طبیعی آن. این موضوع بیش از آنکه به کار توسعه منطقه‌ای و جذب سرمایه بیانجامد، در عوض مشکلات و مسائل محلی را تحت‌الشعاع سیاست قرار داده است. مثلا در انتخابات مجلس، بر خلاف بسیاری دیگر از مناطق ایران، دغدغه‌های محلی و مشکلات منطقه‌ای در حاشیه است و مسائل سیاسی و بازی‌های حزبی تعیین‌کننده است.
این در حالی است که استان قم بر اساس آنچه شاخص‌ها و گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد، یکی از پرمساله‌ترین استان‌های ایران است.
سیاست‌زدایی از قم به سود مسائل محلی، موضوعی است که باید به طور جدی از سوی مسئولان محلی پیگیری شود.
۵- مشکلات شهری
در میان ۳۱ استان ایران، قم بالاترین نرخ شهرنشینی را دارد. طبق آخرین سرشماری انجام شده، ۹۳ درصد جمعیت استان قم در شهر قم سکونت دارند. در حالی که ظرفیت جمعیت‌پذیری از نظر طبیعی و زیرساخت‌های شهری محدود است. سال‌ها است که مشکلات شهری از قبیل ترافیک، آلودگی هوا تبدیل به کلاف سردرگم شده است. قطعا با افزایش جمعیت گره معضلات شهری کورتر خواهد شد.
نرخ رشد جمعیت در قم به نسبت بالا است. میزان مهاجر پذیری آن هم به نسبت بالا است، در حدی که میزان ورودی به قم حدود دو برابر بیشتر از خروجی آن است. ماتریس مهاجرت سرشماری سال ۹۵ نشان می‌دهد حدود ۵ درصد جمعیت استان در فاصله سال‌های ۹۰ تا ۹۵ به قم مهاجرت کرده‌اند.
این پدیده تا الان منجر به گسترش حاشیه شهر و تشکیل کانون‌های بحرانی می‌شود که به گفته مقام‌های محلی تعداد مناطق «فرابحرانی» امروز به ۱۱ منطقه می‌رسد. چیزی حدود ۱۲ درصد مساحت شهر بافت فرسوده است و یک سوم شهر نیاز به بازآفرینی شهری دارد.
شاخص‌های استانی
۱- جمعیت
برآورد جمعیت در سال ۱۳۹۸: ۱،۳۷۳،۰۰۰ نفر – رتبه کشوری: ۲۰
نرخ شهرنشینی: ۹۵ درصد – رتبه کشوری: ۱
نرخ روستانشینی: ۵ درصد – رتبه کشوری: ۳۱
وضعیت مهاجرت: مهاجرپذیر
نرخ مهاجرپذیری: ۶ درصد
نرخ مهاجرفرستی: ۳.۷ درصد
۲- سیاست
تعداد نمایندگان مجلس: ۳ نماینده
تعداد نمایندگان زن: صفر
نرخ مشارکت در انتخابات مجلس پیشین: ۶۱.۷ درصد – رتبه کشوری: ۱۹
۳- اقتصاد:
سهم از تولید ناخالص داخلی در سال ۹۴: ۱.۱۵ درصد – رتبه کشوری: ۲۳
سهم از تولید ناخالص داخلی (بدون نفت) در سال ۹۴: ۱.۲۷ درصد – رتبه کشوری: ۲۳
درآمدهای استان در بودجه ۹۸: ۷۸۵ میلیارد تومان – رتبه کشوری: ۱۸
سرانه بودجه استانی در سال ۹۸: ۲۷۹،۰۰۰ تومان به ازای هر نفر – رتبه کشوری: ۲۶
میانگین درآمد خانوار شهری در سال ۹۶: ۲،۹۳۳،۷۸۳ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۹
میانگین درآمد خانوار روستایی در سال ۹۶: ۱،۹۴۰،۴۵۸ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۸
میانگین هزینه خانوار شهری در سال ۹۶: ۲،۳۷۵،۳۳۳ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۱۴
میانگین هزینه خانوار روستایی در سال ۹۶: ۱،۲۲۲،۴۲۵ تومان در ماه – رتبه کشوری: ۲۷
سهم غذا از سبد خانوار: ۲۶.۴ درصد – رتبه کشوری: ۲۷
تورم دوازده ماهه سال ۹۷: ۲۲.۴ درصد – رتبه کشوری: ۳۰
تورم دوازده ماهه مواد غذایی در سال ۹۷: ۳۶.۹ درصد – رتبه کشوری: ۲۲
۴- جامعه:
نرخ بیکاری: ۱۰.۸ درصد – رتبه کشوری: ۱۹
نرخ مشارکت اقتصادی: ۳۵.۲ درصد – رتبه کشوری: ۲۹
نرخ مشارکت اقتصادی زنان: ۱۰.۴ درصد – رتبه کشوری: ۲۹
نسبت اشتغال: ۳۱.۴ – رتبه کشوری: ۳۰
نرخ فقر در سال ۹۵: ۳۶.۹ درصد – رتبه کشوری: ۳
نسبت طلاق به ازدواج: ۳۵ درصد – رتبه کشوری: ۵
نرخ ازدواج دختران زیر ۱۵ سال در سال ۹۶: ۶.۱ درصد – رتبه کشوری: ۱۰
نرخ بازداشت‌شدگان مواد مخدر در سال ۹۶: ۱۱۸۰ در ۱۰۰ هزار نفر – رتبه کشوری: ۳
۵- سلامت
پزشک به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر: ۴۰ نفر – رتبه کشوری: ۳۰ (شاغل در دانشگاه‌های علوم پزشکی)
تخت بیمارستانی به ازای هر ۱۰۰ هزار نفر: ۱۸۴ تخت – رتبه کشوری: ۱۷
۶- محیط زیست و حوادث طبیعی
تعداد زلزله در سال ۹۶: ۲ مورد بدون مصدوم – رتبه کشوری: ۲۴
تعداد سیل در سال ۹۶: ۲ سیل بدون مصدوم – رتبه کشوری: ۳۰
(شامل برف، کولاک، رانش زمین، ریزش آوار، صاعقه، طوفان، گرد و غبار، کوهستان و حوادث هوایی، کارگاهی، کوهستان و هوایی)
درصد مساحت خشکسالی ده ساله (با درجه‌های مختلف) در اردیبهشت ۹۸: ۹۹.۸ درصد – رتبه کشوری: ۳
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر