دشواری­های دردناک ظریف برای برداشتن گام نخست

«من عمیقا منتقد رفتار انتخاباتی آقای جلیلی هستم و خواهم ماند ولی از دیپلماسی هسته­ای مقاومتی و دستاوردهای آن دفاع می­کنم و عقیده دارم دوستان دولت هم که بنای خود را بر نفی مطلق گذشته قرار داده­اند، به زودی خواهند دید که چاره­ای جز اتخاذ یک رویکرد مقاومتی ندارند.»

این جمله­ها را «مهدی محمدی»، عضو تیم پیشین پرونده هسته­ای ایران در صفحه فیس­بوک خود منتشر کرده است. محمدی پیش از این عضو شورای سردبیری روزنامه کیهان بوده و از جمله منتقدان جدی رویکرد سیاسی و هسته­ای حسن روحانی و محمدجواد ظریف به شمار می­رود.

 جدا از دیدگاه این اصول­گرای تندرو، این پرسش جدی در فضای رسانه­ای و سیاسی داخلی و خارجی مطرح است که چه تفاوت­های مهمی بین رویکرد و پیشنهادهای تیم جدید پرونده هسته­ای ایران و تیم پیشین وجود دارد و آیا رونق گرفتن فضایی از خوش­بینی دیپلماتیک و اعتماد عمومی منطقی است؟

تفاوت­های مهمی که در گام نخست به چشم می_­آیند، فرمی هستند. تیم جدید تقریبا از دیپلمات­های فعال در وزارت امورخارجه تشکیل شده است؛ اعضای آن پیشینه طولانی فعالیت دیپلماتیک دارند، با زبان انگلیسی به خوبی آشنا هستند و هماهنگی مناسبی با مسوول پرونده هسته­ای دارند. افزون بر شخصیت دیپلماتیک تیم جدید، آن­ها با الفبای کار رسانه­ای هم به خوبی آشنا هستند. با دستور محمدجواد ظریف، خبرنگاران مستقل و اصلاح طلب هم امکان پوشش مراسم را پیدا کردند و همراه با تیم دیپلماتیک راهی ژنو شدند.

«عباس عراقچی»، مذاکره کننده ارشد کنونی ایران پیش از این سخن­گوی وزارت امورخارجه بود و به همین سبب حرفه­ای و قوی­تر از مسوولان پیشین با رسانه­های داخلی و خارجی برخورد می­کند. ظریف هم با وجود کمردرد و پادرد، کماکان به بهره­گیری مطلوب از شبکه­های اجتماعی مشغول است تا شخصیت رسانه­ای قوی، فعال و متفاوتی نسبت به تیم قبلی هسته ای شکل بگیرد.  

در فضای داخلی کشور، تحلیل محتوایی رسانه­های اصول­گرا که مهم­ترین منتقدان ظریف به شمار می­روند، نشان می­دهد که نوعی اجماع سیاسی و رسانه­ای در حمایت ار رویکرد کنونی دولت روحانی وجود دارد. درست است که بخشی از این سکوت، اجباری و با توجه به حمایت کلی رهبر ایران از دولت روحانی است و آن­ها با تعبیرهایی چون فرصت ایران به غرب برای اعتمادسازی، تلاش می­کنند تفسیر دلخواه خویش را از صحنه مذاکرات ارایه دهند ولی روی هم رفته، نق نزدن اصول­گرایان تندرو، از منظر  تلاش حکومت ایران برای ارایه تصویری یک دست و شنیده شدن صدای واحد، می­تواند مهم و به عنوان یک تغییر رویکردی دیگر تلقی شود؛ تغییری که البته بس شکننده است.

وجه مهم دیگر، نوع رویکرد رسانه­ها و مقامات غربی به تیم جدید بود؛ رویکردی توام با ابراز خوش­بینی و همراهی که نقطه اوج آن، دیدار عراقچی و «وندی شرمن» بود. انجام رسمی این دیدار که نخستین دیدار رسمی بین مقامات ایرانی و آمریکایی در این سطح به شمار می­رود، نشان­دهنده فضای تقریبا متفاوت مذاکرات دوجانبه نیز هست.

صدور بیانیه مشترک ایران و 1+5 نیز رویداد مهمی دیگری بود که برای نخستین بار رخ داد و فضای هم­گرایانه و مثبت مذاکرات را به رخ کشید.

 به این امر می­توان رویکرد محتوایی طرفین بر انجام مذاکرات فنی را هم افزود. مقامات غربی از این رویکرد تیم هسته­ای ایران نیز استقبال کرده­اند، چون در مذاکره با سعید جلیلی و همراهان او با مشکلاتی چون گره خوردن پرونده هسته­ای با سایر مسایل جهانی، سیاسی و منطقه­ای نیز روبه­رو بودند.

اما از منظر محتوایی، فعلا دو سند مهم در دسترس هستند؛یکی بیانیه پایانی نشست است که در روزهای ١٥و ١٦ اكتبر در ژنو برگزار و در آن با تاکید بر انجام دور تازه مذاکرات، طرح پیشنهادی ایران به عنوان «مشاركتي مهم» توصیف شد.

در این بیانیه تاکید شده است که در طول روزهای آینده، كارشناسان هسته­اي، علمي و امور تحريم دو طرف، براي بررسي اختلاف نظرها و تهيه و تدوين گام­هاي عملي، تشكيل جلسه دهند. این جمله که در واقع مهم­ترین بخش این بیانیه بود به خوبی نشان می­دهد کماکان اختلاف نظرها باقی است و طرفین در برداشتن گام های عملی مشکل دارند.

مهم­ترین نکته در این زمینه، تفاوت ابراز نظر سخن­گویان بود؛ «مایکل مان»، سخن­گوی اشتون گفته بود ایران باید گام نخست را بردارد و درباره برنامه هسته­ای خود شفاف­سازی کند. این در حالی است که عراقچی، سخن­گوی هیات ایرانی این گفته­ها را ناامیدکننده خوانده است.

پیش از این، جواد ظریف تاکید کرده بود که برداشتن گام نخست، دشوارترین کار است. این توصیف دقیق را در حاشیه همین مذاکرات می­توان مشاهده کرد. از دیدگاه مقامات غربی، پذیرش پروتکل الحاقی می­تواند به عنوان گام نخست ایران تلقی شود. در صورت پذیرش این پروتکل، امکان بازرسی‌های جامع­تری از تاسیسات هسته‌ای ایران برای بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی فراهم می شود.

عباس عراقچی گفته است ایران برای این امر آمادگی دارد ولی «پروتکل الحاقی بخشی از آخرین گام است.»

اما ایران در گام اول چه پیشنهاداتی مطرح کرده است؟ محمدجواد ظریف در گزارش فیس­بوکی خود توضیح داد که جزییات محرمانه می­ماند تا مذاکرات جدی و قوی­تر پیش رود.

این گزاره البته یک نکته مهم دیگر را هم گوشزد می کند؛ افشای جزییات پیشنهادی ایران می­تواند با واکنش­های منفی در داخل کشور هم روبه­رو شود و موقعیت تیم مذاکره کننده را تضعیف کند.

امروز پس از طرح احتمال پذیرش پروتکل الحاقی از سوی ایران، نمایندگان اصول­گرای مجلس واکنش نشان دادند و گفتند چنین امری در اختیار مجلس است و قصد و اراده ای برای این کار وجود ندارد. آن­ها این امر را مشروط به مسایلی مانند رفع کامل تحریم­ها کرده­اند ولی رسانه­های خارجی گزارش داده­اند که ایران اعلام کرده که اگر حق غنی سازی در خاک ایران به رسمیت شناخته شود، می توان بر روی این گزینه به عنوان یک معامله فکر کرد.

 ایران به احتمال قوی در این معامله خواستار غنی سازی نامحدود است ولی این درخواست خیلی سخت است که مورد پذیرش قرار گیرد.

با این وجود، در میان انبوه گمانه زنی­های رسانه­ای درباره جزییات پیشنهاد ایران، این گزینه­ها نیز مطرح شده­اند: ایران بین 3 تا 6 ماه از غنی سازی اورانیوم خودداری می کند، اطلاعات _بیش­تر و اطمینان بخشی درباره راکتور اتمی اراک می­دهد و علاوه بر اجازه دسترسی بیش­تر به این راکتور، درباره محدودکردن درصد غنی سازی و کاهش تعداد سانتریفوژها، اعلام آمادگی دارد.

این جزییات مشوق هستند و توجه مقامات غربی را به خود جلب می کنند. با این حال ایران نیز انتظار دارد در برابر این بسته، مشوق دریافت کند.

پیش از این از سوی طرف غربی اعلام شده که بخشی از تحریم های ایران رفع خواهد شد؛ رویکردی که مطابق انتظار دولت روحانی نیست. به احتمال زیاد، تحریم های مدنظر در بخش هایی مانند صنعت هواپیمایی رفع می شوند که در حال حاضر اولویت دولت روحانی نیستند. آن­ها منتظر رفع تحریم­ها به نحوی هستند که در پناه آن، دولت ایران بتواند مشکلات عمومی اقتصاد این کشور را حل کند. تحریم­هایی که صنعت نفت یا سیستم بانکی ایران را نشانه رفته­اند. افزون بر این، در سطح کلان مذاکرات نیز تکرار خواست برداشتن تحریم‌ها، علاوه بر قراردادن ایران در موضع ضعیف­تر مذاکرات، انتظارات عمومی داخل ایران را به شدت افزایش داده و اقتصاد را کاملا شرطی کرده است.

تحریم، خواسته یا ناخواسته اکنون به شاه کلید حل مشکلات ایران تبدیل شده و ناکامی دولت روحانی می تواند درب موفقیت را نه تنها در عرصه بین المللی که در عرصه سیاست داخلی نیز بر روی این دولت قفل کرده و شکاف های ساختاری سیاسی و اجتماعی مهمی بر حکومت ایران تحمیل کند.

دومین سند در دسترس اما کنفرانس خبری محمدجواد ظریف و کاترین اشتون است. در سخنان مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، نکات زیر مهم بودند: نخست این که پس از خوش­بینی به روند مذاکرات با ایران، تاکید کرد ایران حق دارد در خاک خود غنی سازی کند اما در یک شکل متفاوت. او هم­چنین درباره رفع تحریم­ها سخن خاصی نگفت و از توافق با ایران برای عدم پرداختن رسانه ای به جزییات خبر داد.

اشتون هم­چنین مانند ظریف به گام نخست توجه کرد و گفت: «باید تلاش کنیم گام نخست را برای اعتمادسازی پیدا کنیم.»

او گفت راه درازی برای رسیدن به این منظور در پیش است، این راه البته صرفا دراز نیست بلکه پر از مانع و سنگلاخ هم هست.

محمدجواد ظریف هم در سخنان خود بر حقوق هسته ایران و تلاش برای اعتمادسازی تاکید کرد و گفت مراحل دشوارتری در پیش است، جهان نباید نگرانی داشته باشد و ما آماده رفع نگرانی های معقول هستیم.

 وی هم­چنین تاکید کرد که ایران برای پذیرش پروتکل الحاقی، محدودیت های قانونی دارد تا پیامی به داخل کشور هم داده باشد و نگرانی های احتمالی مخالفان داخلی خود را کاهش دهد.

اعلام آمادگی ظریف برای دیدار با وزیر امور خارجه آمریکا نیز در چارچوب تداوم روند امیدبخش مذاکرات قابل فهم است. او خواستار گام های متقابل شده است.

رسانه ها از محل کنفرانس ظریف و اشتون گزارش داده اند که ظریف برای حضور در محل کنفرانس از ویلچر استفاده کرده است. در این شرایط، با توجه پا درد و کمردرد شدید وزیر امور خارجه ایران، آیا وی خواهد توانست یک گام بردارد که انتظار برداشتن گام متقابل را داشته باشیم؟