بررسی یک سند وزارت جهاد کشاورزی؛ مردم ایران چقدر امنیت غذایی دارند؟

حذف ارز ترجیحی یا ۴۲۰۰ تومانی نان صنعتی یا فانتزی قیمت دست‌کم ۱۱ نوع نان و برخی محصولات غذایی هم‌چون ماکارونی را افزایش داده است.

دولت «ابراهیم رئيسی» می‌گوید، با هدف مبارزه با رانت و قاچاق و اصلاح الگوی مصرف چنین تصمیمی گرفته و در آینده نیز یارانه نان سنتی را حذف خواهد کرد و برای جبران افزایش قیمت به مصرف‌کنندگان، یارانه پرداخت خواهد کرد.

این اقدام دولت سیزدهم در دو هفته اخیر با اعتراض و انتقاد‌ها و نگرانی‌های چند باره مردم ایران مواجه شده است. مردم می‌گویند، امنیت غذایی آن‌ها روزبه‌روز با اقدامات و تصمیم‌های مقام‌های دولتی به خطر افتاده و سبد معیشتی‌ ایشان هر روز کوچک‌تر شده است.

از امنیت غذایـی به عنوان زیربنای امنیت اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر کشوری نام برده می‌شود که می‌تواند، نمادی از حکمرانی خوب و عادلانه و کارآمد هم باشد.

ارکان اصلی امنیت غذایی شامل زنجیره به هم پیوسـته‌ای از «فراهمی غذا»، «دسترسی به غذا»، «سلامت و مصرف غذا» و «پایداری» اسـت که تمامی این زنجیره در ایران سال‌هاست با بحران‌های متعددی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

بررسی یک سند وزارت جهاد کشاورزی با عنوان «تحلیل امنیت غذایی کشور تا ۲۰۵۰» نشان می‌دهد این مقوله به خصوص در زمینه هزینه مواد غذایی در ایران چشم‌انداز تیره و تاریکی دارد.

***

سند وزارت جهاد کشاورزی چه می‌گوید؟

این سند می‌‌گوید، سالانه به ۱۵۲ میلیون تن محصولات کشاورزی شامل گیاهی، علوفه مرتعی و دامی بـرای جمعیت ۸۰ میلیون نفری ایران نیـاز اسـت که بخش بزرگی از آن (۸۷ درصد) از طریق تولید داخلی تامین می‌شود.

نیـاز ایران بـه محصـولات گیاهـی کـه بخـش اعظـم منابـع صرف تولید آن‌ها در مزارع، باغات و گلخانه‌ها می‌شـود، ۱۲۹ میلیون تن در سـال اسـت کـه ۸۵ درصد آن (۱۰۹ میلیون تن در سـال) در داخل کشور تولیـد می‌شـود. 

این سند می‌گوید، سـالانه کمی بیش از ۳۳۰ میلیون تن از محصولات کشاورزی تولید شده در داخل کشور (۳۰ درصد از کل تولیدات) به دلیل تلفات و ضایعات از دسترس خارج می‌شـود کـه معـادل هـدررفـت ۲۴ درصد از کل سطح زیر کشت و ۳۲ درصد از کل آب اختصاصی بخش کشـاورزی اسـت و معـادل غذای ۱۸ میلیون نفر در کشـور ارزیابی می‌شود.

بنا بر این گزارش، آب اختصاصی بـه کشـاورزی ۸۶ میلیارد متر مکعب در سـال اسـت که درختان میوه ۳۲ درصد، گیاهان با مصرف علوفه ۱۱ درصد، برنج ۱۱ درصد، سبزی-صیفی ۷ درصد، دانه‌های روغنی ۳ درصد، سیب‌زمینی ۲ درصد و حبوب ۱ درصد این آب را مصرف می‌کنند.

در این میان وزارت نیرو حجم آب قابـل برنامه‌ریـزی بـرای کشـاورزی را ۶۲ میلیارد متر مکعب در سـال تعیین کرده کـه مصرف کنونی ۲۸ درصد بیشتر از این سقف است.

این سند می‌‌گوید، از نقطـه نظر امنیت غذایی و اجزای آن، وضعیت ایران مناسب به نظر می‌رسد، اما در زمینه میزان برداشت آب این وضعیت ناپایدار است.

در این سند همچنین آمده، از نظر دسترسی خانوار و توان مالی آن‌ها برای خرید مواد غذایی، وضعیت نامناسب است.

 ​​وزارت جهاد کشاورزی در سند دیگری با عنوان «سند ملی و راهبردی تحول امنیت غذایی ۱۴۱۰-۱۴۰۱» ابعاد بیشتری از ناامنی غذایی در ایران طی ۱۰ سال آینده را در چهار رکن «فراهمی غذا، دسترسی به غذا، مصرف و سلامت غذا و ثبات و پایداری» مورد بررسی قرار داده است.

چالش‌های اساسی فراهمی غذا

در این سند وزارت جهاد کشاورزی آمده است، وابستگی بالای محصولات اساسی شامل روغن خوراکی (۹۳ درصد)، شکر (۵۰ درصد)، برنج (۲۹ درصد)، حبوب (۲۴ درصد)، گوشت قرمز (۱۶ درصد) و ناپایداری در خودکفایی محصولات مهمی مانند گندم و جو از مهم‌ترین چالش‌های این حوزه در ایران است.

این سند همچنین می‌گوید، وابسـتگی بالا بـه واردات خـوراک دام و طیـورهم‌چون ذرت (۸۸ درصد)، جو (۴۶ درصد) و کنجاله (۸۸ درصد) از دیگر چالش‌ها در حوزه «فراهمی غذا» در ایران است.

این سند وابستگی بالای واردات برخی نهاد‌ها، بذر‌های هیبرید سبزی و صیفی (بیـش از ۹۰ درصد)، کود‌های فسفره و پتاسه (بیش از ۹۰ درصد)، مـواد اولیـه تولیـد دارو، اسـیدهای آمینـه و ویتامین‌هـا (۱۰۰ درصد)، مواد موثره و افزودنی‌هـای آفت‌کش‌هـا (۱۰۰ درصد) و واکسـن آبزیـان و طیـور (۶۵ درصد) را از دیگر چالش‌ها در این حوزه نام برده است.

این سند همچنین نوشته است، بالا بودن هزینه تولید محصولات کشاورزی، اجرا نشدن الگوی بهینه کشت، نوسانات بالای قیمتی و پایین بودن سطح سواد کشاورزان (۳۴ درصد بی‌سواد و ۳۵ درصد تحصیلات ابتدایی) را از دیگر چالش‌ها در حوزه «فراهمی غذا» در ایران می‌داند.

چالش‌های اساسی دسترسی غذا 

این سند همچنین اعلام کرده که نابسامانی بازار و تفـاوت زیـاد قیمـت پرداختـی مصرف‌کننده و قیمـت دریافتی تولیدکننده، ناکارآمدی نظام توزیع به ویژه در شرایط تکانه‌های اجتماعی، اقتصادی و مخاطرات اقلیمی و حوادث غیرمترقبه و نابسامانی و پایین بودن سهم بازارهای مجازی خرید و فروش محصولات کشاورزی از مهمترین چالش‌ها در این بخش است.

بالا بودن نرخ بیکاری و کاهش قدرت خرید خانـوار به دلیـل پایین بـودن درآمـد و بالا بودن سطح عمومی قیمت‌ها و بـالا بـودن سـهم هزینـه غـذا از هزینـه خانوارهـا که روزبه‌روز بیشتر می‌شود، از دیگر چالش‌های مهم مطرح در این بخش است.

این سند همچنین پایین بودن سرانه دریافت انرژی از غذا، تعدد متولیان حمایت از اقشار نیازمند به کمک غذایی و ناهماهنگی آن‌ها، نبـودِ برنامه حمایتی مناسب برای اقشار آسیب‌پذیر در تکانه‌های اجتماعی، اقتصادی و مخاطرات اقلیمی و حوادث غیرمترقبه را از دیگر چالش‌های مهم در حوزه «دسترسی غذا» در ایران می‌داند.

چالش‌های اساسی در مصرف و سلامت غذا 

این سند در این بخش از تاثیر نامطلوب نوسانات قیمت مواد غذایی بر انتخاب غذا و الگوی مصرف در دهک‌های مختلف، شیوع بالای انـواع سـوءتغذیه، بیماری‌های قلبی و عروقی، دیابت، انواع سـرطان‌ها و پوکی استخوان به عنوان مهمترین چالش‌ها نام برده است.

وزارت جهاد کشاورزی در این سند آورده است، هدفمند نبودن یارانه‌های تخصیص یافته به مواد غذایی بر مبنای سبد غذایی مطلوب، پایین بودن سطح فرهنگ و سواد تغذیـه‌ای، تبلیغات محصولات غذایی کم‌ارزش و نارسایی فرهنگ‌سازی تغذیـه صحیح از طریـق رسانه‌های جمعی در پایین بودن میزان سلامت غذایی در ایران موثر است.

کم‌تحرکی و کمبود امکانات ورزشی، بیماری‌های غیرواگیر مرتبط با تغذیه، اولویت نداشتن رویکـرد بهداشـت‌محورو سلامت‌گرا در تولیدات خام گیاهی، دامی و محصولات غذایی فرآوری شده از دیگر چالش‌های مطرح در این بخش است.

چالش‌های اساسی در ثبات و پایداری غذا 

این سند همچنی حکمرانی نامناسب آب و بیلان منفی ۱۳۱ میلیارد متر مکعبی سـفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست زمین در برخی دشـت‌ها، اضافه برداشت سالانه حدود پنج میلیارد متر مکعب از آب‌های زیرزمینی و وجـود بیش از ۴۰۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز، بی‌توجهی به توان اکولوژیکی کشور و آمایش سرزمین در برنامه‌های توسـعه‌ای و پایین بودن راندمان آبیاری را از مهمترین چالش‌ها در این بخش نام برده است.

این سند از توجـه ناکافـی بـه اسـتحصال آب از منابع نامتعارف وکم‌توجهی بـه عملیات آبخیزداری و آبخوانداری، کاهش نفوذ در سفره‌های آب زیرزمینی و افزایش تبخير آب به دلیل احداث سد‌های غیرضروری، رویکرد استفاده از آب برای تولید برق، حکمرانی نامناسب اراضی، خرد شدن و تغییر گسترده کاربری اراضی و حفاظت و بهره‌برداری غیراصولی از خاک، پایین بودن کیفیـت، بالا بودن میزان فرسایش خاک را از دیگر چالش‌های تاثیر‌گذار در میزان بی‌ثباتی غذا در ایران نام برده است.