رصدخانه مهاجرت ایران، با انتشار نتایج پیمایش میل و تصمیم به مهاجرت در میان اقشار مختلف کشور که در بهار ۱۴۰۰ انجام شده، با بیان اینکه «اکثریت نخبگان ایرانی میل زیاد و خیلی زیاد به مهاجرت دارند»، مدعی شده است: «درصد ناچیزی از نخبگان ایرانی میل به بازگشت، پس از مهاجرت دارند.» بر اساس نتایج این پیمایش ۴۰ تا ۵۳ درصد ۴ گروه «دانشجویان و فارغ‌التحصیلان»، «پزشکان و پرستاران»، «اساتید، محققان و پژوهشگران» و «فعالان کسب و کارهای نوپا (استارتاپ‌ها)» که می‌توان آن‌ها را در ردیف «نخبگان» برشمرد، میل خیلی زیاد و بین ۱۸ تا ۲۶ درصد آنان میل زیاد به مهاجرت دارند؛ اما تنها ۱۲ درصد فعالان کسب‌وکارهای نوپا، ۳ درصد پزشکان و پرستاران و ۶ درصد دانشجویان و فارغ‌التحصیلان اعلام کرده‌اند که پس از مهاجرت، قطعا به ایران باز می‌گردند.
اینفوگرافیک زیر نتایج این بخش از پیمایش را نشان می‌دهد:
آیا درصد کمی از نخبگان ایرانی پس از مهاجرت به کشور باز می‌گردند؟ آیا اکثریت نخبگان ایرانی میل به مهاجرت دارند؟ آیا سایر نظرسنجی‌ها و آمار بازگشت به کشور نخبگان، نتایج این پیمایش را تایید می‌کند؟ «ایران‌وایر» در این گزارش به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهد.
آمار ایرانیان مهاجر
پیش از بررسی آمار بازگشت ایرانیان نخبه به کشور، اول باید تصویری از تعداد ایرانیان مهاجر داشته باشیم تا با در نظر گرفتن میزان افراد بازگشتی، کم یا زیاد بودن مهاجران بازگشته به وطن را ارزیابی کنیم.
بنا بر آمار مندرج در سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۰، تهیه شده توسط رصدخانه مهاجرت ایران، اختلاف زیادی میان آمار منابع داخلی و آمار منابع بین‌المللی وجود دارد. براساس برآورد منابع بین‌المللی حدود ۱.۸۷ میلیون ایرانی در کشورهای دیگر ساکن هستند، حال آنکه برآورد منابع داخلی از آمار مهاجرت ایرانیان از رقمی معادل ۴.۰۴ میلیون نفر حکایت دارد. آماری که هر ساله بر آن افزوده می‌شود و در جدول زیر نمایان است:
اختلاف میان منابع بین‌المللی و منابع داخلی می‌تواند در اعلام تابعیت ایران، در سرشماری توسط مهاجران ایرانی باشد، به این معنا که بسیاری از ایرانیان پس از اخذ تابعیت دوم در سرشماری‌ها، خود را با تابعیت دوم معرفی می‌کنند و به عنوان شهروند ایرانی در آمارها ثبت نمی‌شوند. به همین دلیل در سرشماری سال ۲۰۲۰ آمریکا، چهره‌های بسیاری از جمله ماز جبرانی، با تهیه ویدیوهایی ایرانیان مقیم آمریکا را به شرکت در سرشماری و ذکر ایرانی بودن در آن، دعوت کردند.
جمعیت دانشجویان ایرانی در خارج از کشور در سال ۲۰۱۸ معادل ۵۶ هزار ۳۷۶ نفر برآورد شده است. نمودار زیر نشان می‌دهد که سال ۲۰۱۸ بیشترین تعداد دانشجو در ۲۰ سال گذشته در کشورهای خارجی را داشته‌ایم:
بنابراین به روایت منابع بین‌المللی حدود ۲ میلیون و به روایت منابع داخلی حدود ۴ میلیون ایرانی و حدود ۵۶ هزار دانشجوی ایرانی در سایر کشورها زندگی می‌کنند. حال پرسش این است که چند نفر از مهاجرین ایرانی به کشور بازگشته‌اند؟ تعداد بازگشتی‌ها و نسبت آن با مهاجرانی که برنگشته‌اند، تصویر بهتری از میزان بازگشت مهاجران ایرانی به دست می‌دهد.
آمار مهاجران ایرانی بازگشته به کشور
هیچ آمار دقیقی از میزان بازگشت ایرانیان مهاجر به داخل کشور در دست نیست. رصدخانه مهاجرت ایران تنها مرجعی است که آماری از بازگشت نخبگان ارائه کرده است. یعنی این سازمان نیز آماری از کل ایرانیانی که سالانه به کشور بازمی‌گردند، منتشر نکرده و تنها به نخبگانی پرداخته که در پی طرح همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی، جذب و به ایران بازگشته‌اند. رصد خانه ایران آمار نخبگان بازگشتی به ایران در سال ۲۰۱۹ را ۲۳۱۹ نفر و آن را بالاترین میزان بازگشت نخبگان به ایران از سال ۱۳۹۴ اعلام کرده است.
رصدخانه مهاجرت ایران اعلام کرده که علاوه بر ۲۳۹۱ نخبه‌ای که در سال ۲۰۱۹ به ایران بازگشته‌اند، در این سال ۸۶۷ نفر نیز از طریق برگزاری کارگاه تخصصی و سخنرانی ارتباط خود را با ایران حفظ کرده‌اند.
روشن نیست چقدر این آمار دقیق است؛ چرا که حتی با آمار مندرج در سامانه «همکاری با متخصصان و کارآفرینی ایرانی خارج از کشور» که توسط معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری و با هدف جلب مشارکت و همکاری نخبگان ایرانی راه‌اندازی شده تطابق ندارد. «فکت‌نامه» در گزارشی، تصویری از آمار این سامانه در سال ۲۰۱۹ را منتشر کرده که نشان می‌دهد، جمعا مجموع ۱۲۶۲ نفری که برای دوره «پسا دکتری» و ۲۸۵ نفری را که نسبت به تاسیس شرکت در ایران اقدام کرده‌اند، می‌توان در ردیف نخبگان بازگشته به ایران ارزیابی کرد؛ یعنی ۱۵۴۷ نفر که نزدیک به «بازگشت تجمعی ایرانیان متخصص خارج از وطن» است. مابقی کسانی هستند که فقط در حد یک سفر کوتاه مدت قول همکاری و بازگشت داده‌اند. کل آمار مندرج در این سامانه به این شرح بوده است:
حتی در صورت دقیق فرض کردن آمار رصدخانه مهاجرت ایران، از مهاجران برگشته به وطن، آنچه مشهود است اینکه این عدد در قیاس با ۵۶ هزار دانشجویی که در سال ۲۰۱۸ در دانشگاههای خارجی بوده و ۴ میلیون ایرانی مهاجری که در نقاط مختلف دنیا زندگی می‌کنند، بسیار اندک است. فقط در رشته پزشکی، آمار منتشره توسط معاون سازمان نظام کشور پزشکی حاکی است که سالانه حداقل ۳ هزار پزشک و متخصص پزشکی مهاجرت می‌کنند. حال به این آمار باید آمار رشته‌های مهندسی، علوم پایه، علوم انسانی، هنرمندان، ورزشکاران، کارآفرینان و صنعت‌گران را هم اضافه کرد تا روشن شود آمار بازگشتی در قیاس با آمار مهاجران بسیار ناچیز است، ضمن اینکه اطلاعاتی در دست نداریم که چه درصدی از نخبگان بازگشته به کشور، در ایران ماندگار شده‌اند.
«ایران وایر» پیشتر در گزارشی به بررسی ادعای «سعید‌رضا عاملی»، دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی، پرداخته که گفته بود: «رتبه ایران از نظر خروج نخبگان در دنیا ۹۲ است.» در این گزارش آمده که یکی از شاخص‌هایی که در بازگشت نخبگان به کشور مبدا تعیین‌کننده است، شاخص سهولت کسب‌وکار یا Doing Business است که توسط بانک جهانی ارزیابی می‌شود. رتبه ایران در شاخص کسب‌وکار ۱۲۷ ارزیابی شده که نشان می‌دهد، شرایط برای بازگشت نخبگان چندان مهیا نیست:
علاوه بر مهیا نبودن شرایط کسب‌وکار و سرمایه‌گذاری، مشکلات سیاسی و بحران‌های امنیتی و فقدان استقلال قضایی را نیز به عنوان موانع بازگشت نخبگان به ایران باید لحاظ کرد. بنابراین وقتی شرایط برای بازگشت مهیا نیست، طبیعی است که نرخ بازگشت مهاجرین نیز بسیار پایین باشد.
آیا میل به مهاجرت در ایران زیاد است؟
گزارش پیمایش میل و تصمیم به مهاجرت در میان اقشار مختلف کشور، منتشر شده توسط رصدخانه مهاجرت ایران نشان می‌دهد که حدود ۸۴ درصد نخبگان در حد متوسط، زیاد و خیلی زیاد میل به مهاجرت دارند:
این در حالی است که همین موسسه میل به مهاجرت نخبگان در سال‌های ۱۳۹۷-۱۳۹۸ را بسیار پایین‌تر اعلام کرده بود. نمودار زیر و مقایسه آن با نمودار بالا نشان می‌دهد که میل به مهاجرت نخبگان در سال ۱۴۰۰ به طور فزاینده‌ای افزایش یافته است:
این گزارش توسط سایر منابع نیز حمایت می‌شود. یکی از منابع بین‌المللی موسسه گالوپ است که در یک گزارش میل به مهاجرت در کشورهای خاورمیانه را ۲۶ درصد اعلام و در گزارشی با عنوان
وضعیت شاخص بالقوه خالص مهاجرت (Potential Net Migration Index) اعلام کرده بود که اگر تمام کسانی که میل به مهاجرت دارند، تصمیم خود را عملی کنند ایران ۱۶ درصد جمعیت خود معادل ۱۳ میلیون نفر را از دست می‌دهد. این واقعیت را هم باید در نظر گرفت که به دلیل پایین بودن ارزش پاسپورت و پول ملی، بخش بزرگی از جامعه ایران، مهاجرت را از دایره رویاها و برنامه‌های خود خارج کرده است.
جمع بندی
رصد خانه مهاجرت ایران با انتشار نتایج پیمایش میل و تصمیم به مهاجرت در میان اقشار مختلف کشور، با بیان اینکه «اکثریت نخبگان ایرانی میل زیاد و خیلی زیاد به مهاجرت دارند» مدعی است: «درصد ناچیزی از نخبگان ایرانی میل به بازگشت پس از مهاجرت دارند». بررسی‌های «ایران وایر» از درستی این ادعا حکایت دارد، چراکه:
آمار نخبگان ایرانی بازگشته به کشور در قیاس با آمار نخبگانی که هرساله ایران را ترک می‌کنند بسیار اندک است. در سال ۲۰۱۸ تنها ۵۳۲۲۰ دانشجوی ایرانی در دانشگاههای خارجی و بالغ بر ۴میلیون مهاجر ایرانی در دنیا حضور داشته ولی جمع کل نخبگان بازگشتی به کشور ۱۴۰۲ نفر اعلام شده است.رتبه ایران در شاخص سهولت کسب و کار در دنیا ۱۲۷ اعلام شده است. سهولت کسب و کار یکی از شاخص‌های تعیین کننده در بازگشت نخبگان است وقتی کشور مهیای کسب و کار نیست به طور طبیعی نخبگان شرایط را برای بازگشت مهیا نمی‌بینند. حال به این بحران، باید بحران سیاسی، تحریم‌ها و پایین بودن امنیت سرمایه‌گذاری را اضافه کنید تا روشن شود راه بازگشت به وطن تقریبا مسدود است.میل به مهاجرت هم در آمارها و برآوردهای داخلی و هم در برآوردهای بین‌المللی زیاد است، ضمن اینکه ایران به دلیل بحران‌های بالقوه طبیعی، زیست محیطی، سیاسی و اقتصادی مستعد مهاجرت‌های دسته جمعی است.
بنابراین «ایران وایر» برآورد رصدخانه مهاجرت ایران مبنی بر «ناچیز بودن میل به بازگشت نخبگان ایرانی پس از مهاجرت» را واقع‌بینانه ارزیابی کرده و به آن نشان «حقیقت دارد» می‌دهد.
حقیقت دارد: وقتی اظهارنظری با مدارک و واقعیات ثبت‌شده پشتیبانی شود.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در ایران‌وایر اینجا را کلیک کنید.
از بخش پاسخگویی دیدن کنید
در این بخش ایران وایر می‌توانید با مسوولان تماس بگیرید و کارزار خود را برای مشکلات مختلف راه‌اندازی کنید
با ایران‌وایر همکاری کنید
ویدیوها و مطالب خود را برای ما بفرستید
ثبت نظر