نتایج ۲۷ پژوهش: حکم‌رانی نامطلوب ریشه آسیب‌های شهری است

شهرنشینی در ایران تا اواخر سده گذشته رشدی بسیار کند و تدریجی داشت اما از اوایل قرن اخیر با رشد شتابانی همراه شده است. 

اگرچه بسیاری رشد شهرنشینی را یکی از شاخصه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی می‌دانند اما ناگفته پیدا است که شهرنشینی شتابان با ناهنجاری‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و فضایی زیادی نیز همراه است. 

فصل‌نامه «مطالعات مديريت راهبردی دفاع ملی» درتازه‌ترین شماره خود نتایج ۲۷ پژوهش را که تاکنون درباره آسیب‌های ناشی از توسعه شهری در ایران منتشر شده، بازخوانی کرده است. این تحقیق، ۱۹ آسیب اجتماعی توسعه نامتناسب را شناسایی کرده که سرقت، خودکشی، قتل، طلاق، بی‌اعتمادی، بی‌قانون و فساد از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

***

امروزه توسعه شتابان شهرنشینی در ایران پیامدهای مختلفی را به بار آورده است. رشد ناهنجاری‌ها و جرایم اجتماعی در حوزه‌های شهری یکی از این پیامدها است که در حال حاضر سهم قابل اعتنایی در آسیب شناسی شهری در ایران دارد. 

مهاجرت‌های روستایی، حاشیه‌نشینی، ناهمگونی‌های فرهنگی و نارسایی‌های خدماتی برخی از خصیصه‌ها و آسیب‌های اجتماعی شهرنشینی شتابان در ایران محسوب می‌شوند. 

ایران در حال حاضر بیش از هزار و ۳۰۰ شهر دارد که تهران، تبریز، مشهد، اصفهان، شیراز و اهواز در میان آن‌ها «کلان‌شهر» محسوب می‌شوند.

این کلان‌شهر‌ها با متن و حاشیه‌های خود، از مهم‌ترین مناطق جغرافیایی هستند که روز به روز زندگی در آن‌ها سخت و سخت‌تر و مسایل و مشکلات ساکنان آن‌ها هم بیشتر می‌شود.

در حال حاضر شهرها، به ویژه کلان‌شهرها، چه در ایران و چه در سایر کشورهای جهان، مهم‌ترین کانون‌های بروز ناهنجاری و جرایم اجتماعی شده‌‌اند و به همین دلیل در فرایند برنامه‌ریزی شهری برای یک شهر سالم، کاهش جرم و جنایت در محیط‌های شهری، به‌ویژه در حومه‌های شهری جدید، یکی از مهم‌ترین اهداف به شمار می‌رود.

مباحث و نتایج ۲۷ پژوهشی که تاکنون درباره آسیب‌های ناشی از توسعه شهری در ایران منتشر شده‌اند، فصل‌نامه مطالعات مديريت راهبردی دفاع ملی را بر آن داشته‌اند تا درتازه‌ترین شماره خود، به سراغ آن‌ها برود.

در تحقیقی که این فصل‌نامه درباره این پژوهش‌ها و نتایج آن داشته است، انواع و اقسام آسیب‌های شهری در ایران طی ۲۰ سال گذشته ذیل چهار بخش اجتماعی، فرهنگی، کالبدی و اقتصادی استخراج شده‌اند.

تقسیم‌بندی آسیب‌ها؛ فرهنگی، کالبدی، اجتماعی و اقتصادی

این تحقیق براساس یافته‌های خود از نتایج این پژوهش‌های ۲۷ گانه، در بخش اجتماعی ۱۹ آسیب را شناسایی کرده که سرقت، خودکشی، قتل، طلاق، بی‌اعتمادی، بی‌قانون و فساد از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

در بخش فرهنگی هم پنج آسیب شناسایی شده است که مدگرایی، بدحجابی، مسایل جنسی (به طور عام) و اعیان‌نشینی از بارز‌ترین آسیب‌ها معرفی شده‌اند.

حوزه کالبدی نیز به هشت آسیب دسته‌بندی شده است که آلودگی زیست‌محیطی، ترافیک، افزایش پسماند، ازدحام جمعیت و پارک‌های ناامن از جمله آن‌ها هستند.

در بخش اقتصاد هم ۹ آسیب شناسایی شده که بحران‌هایی از قبیل بی‌کاری، فقر، مهاجرت و تکدی‌گری در این بخش گنجانده شده‌اند.

حکم‌رانی نامطلوب یکی از عوامل بروز آسیب‌های شهری

این تحقیق پس از این دسته‌بندی‌، به سراغ علت‌های بروز و ظهور آسیب‌های شهری براساس یافته‌های این ۲۷ پژوهش رفته است. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهند سیاست‌های نامتوازن، حکم‌رانی نامطلوب، تفاوت در کیفیت زندگی، تضاد بین زندگی شهری و روستایی و نابرابری‌های اجتماعی از مهم‌ترین عوامل بروز آسیب‌های شهری در ایران هستند.

این آسیب‌های شهری که در ۲۷ پژوهش به آن‌ها اشاره شده، تنها یکی از نتایج حکم‌رانی ناکارآمد ایدئولوژیک در ایران هستند که بیش از چهار دهه است به بلای جان مردم تبدیل شده است. 

عواقب و آسیب‌های این نوع حکم‌رانی هم طی این مدت بر زندگی میلیون‌ها ایرانی سایه انداخته و در تمام حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فردی و خانوادگی آثار زیان‌بار قابل توجهی داشته‌اند.

شهر با تمام مختصات و ساکنانش هم از عواقب این سیاست‌ها مصون نمانده و هم خود ضربه دیده و هم جلوه‌گر هزاران آسیب ریز و درشت شده است.

وجود ۱۹ میلیون حاشیه‌نشین در ایران آمار دهشتناکی است که بخشی از آن ماحصل چهار دهه تصمیم‌های اشتباه در توسعه شهر‌ی بدون توجه به عواقب و آثار زیان‌بار آن است.

نتایج یک تحقیق دانشگاهی که سال ۱۳۹۸ منتشر شده نیز نشان می‌دهد طرح‌های توسعه شهری در ایران اغلب با تاکید بر جنبه‌های کالبدی تهیه و اجرا شده‌اند که این شیوه موجب شده است تا شالوده اصلی شهرها به سمت نامناسب حرکت کند و موجد آسیب‌های بسیاری در جوامع شهری شود.

این گسترش کالبدی ناشی از یک تقاضای بزرگ دیگری است که به آن مهاجرت می‌گویند؛ مهاجرتی که روستاییان و ساکنان شهر‌های کوچک‌تر آن موجد آن هستند و به امید زندگی بهتر راهی کلان‌شهر‌هایی می‌شوند. این مهاجرت به نوبه خود موضوع گسترش کالبدی شهرها را به میان کشیده و منجر به گسترش فضاهای شهری با تمام حاشیه‌های خود می‌شود.

بخشی از این مهاجران به واسطه سال‌ها سکونت در کلان‌شهر‌ها، حالا دیگر به جزیی از ساکنان اصلی و قدیمی آن‌ها تبدیل شده‌اند و در تمام معایب و مزایای آن سهیم هستند.