رایحه گاز گرفت، سپیده بازداشت شد؛ داستان تراژیک اتوبوس بی‌آرتی

فیلمی که از برخورد دو زن جوان سر مساله حجاب در اتوبوس بی‌آرتی منتشر شده، در چند روز گذشته مورد توجه افکار عمومی قرار گرفته است. تذکر به رعایت حجاب اجباری از سوی یکی از مسافران اتوبوس بی‌آرتی به مسافر دیگر منجر به درگیری لفظی و فیزیکی بین مسافران اتوبوس شد و در نهایت مسافران آمر به معروف را از اتوبوس بیرون کردند. با این حال تنها یک روز پس از انتشار این ویدیو، خبر بازداشت فردی که تذکر حجاب اجباری گرفته بود، منتشر شد. این در حالی است که تصاویر منتشر شده نشان می‌دهد، زن جوان آمر به معروف دست یکی از مسافران را که با او مخالفت کرده، گاز گرفته است. کاربران شبکه‌های اجتماعی هویت آمر به معروف و فرد بازداشت شده را شناسایی کرده‌اند. جزییات بیشتر درباره این ماجرا را در گزارش زیر می‌خوانید.

***

 صبح روز شنبه ۲۵ تیرماه، در پی «امر به معروف و نهی از منکر» و چنگ زدن و زخمی‌ کردن دست یکی از مسافران توسط یک زن جوان چادری در اتوبوس بی‌آرتی، زنان او را از اتوبوس بیرون انداختند. در ویدیویی که صفحه «۱۵۰۰ تصویر» از این ماجرا منتشر کرده، زن چادری، در حالی‌که گوشی به دست دارد، خطاب به زنی که مورد حمله او قرار گرفته و دارد از او فیلم می‌گیرد، می‌گوید که فیلم را برای سپاه می فرستد. احتمالا او این تهدید را عملی کرده است؛ چرا که تنها یک روز پس از انتشار این ویدیو، خبرگزاری «فارس»، وابسته به سپاه پاسداران، به نقل از یک «منبع آگاه» نوشت که «زن هتاک» در اتوبوس بی‌آر‌تی، عضو یک «شبکه سازمان‌یافته کشف حجاب و مرتبط با مسیح علی‌نژاد» بوده و ماموران امنیتی او را «تا قبل از غروب همان روز»، بازداشت کرده‌اند.

روز دوشنبه ۲۷ تیرماه نیز، شبکه خبری «ایران اینترنشنال»، در گزارشی نوشت که بنا به اطلاعاتی که به دست این شبکه رسیده، نام زنی که در مقابل تذکر حجاب، مقاومت کرده «سپیده رشنو» است. همزمان نیز، «آرش صادقی»، فعال حقوق بشر در صفحه توییتر خود این موضوع را تایید کرد و نوشت که خانم رشنو، داستان‌نویس و ویراستار است و روز شنبه ۲۵ تیرماه بازداشت شده است. آرش صادقی، نام زنی که به سپیده رشنو حمله کرده را نیز «رایحه ربیعی» اعلام کرده و نوشته است که او آزاد است و «عدالت یعنی همین!»

سپیده رشنو کیست و چرا بازداشت شده است؟

به گواه گفته‌های منبع آگاه خبرگزاری فارس که احتمالا یک بازجوی امنیتی است، ساعت ۸:۴۲ دقیقه روز شنبه ۲۵ تیرماه، زن جوانی که بعدا مشخص شد نامش سپیده رشنو است، از سوی زن جوان دیگری که او هم بعدا مشخص شده نامش رایحه ربیعی است، تذکر حجاب گرفت. 

در چند دقیقه، این تذکر به بگو و مگو و درگیری لفظی بین رشنو و ربیعی تبدیل شد ولی ربیعی در همان حین، دست یک زن جوان دیگر را به روایتی چنگ انداخت و به روایت دیگر گاز گرفت.

از ماجرای آن روز، ۱۵۰۰ تصویر دو ویدیو منتشر کرده که در اولین بگوومگوی درون اتوبوس نشان داده می‌شود و در دومی، سپیده رشنو، خطاب به زنی که دستش زخمی شده، با صدایی که از شدت خشم می‌لرزد، می‌گوید، «دستت رو بیار» و از دست او فیلم می‌گیرد.

حالا با بازداشت سپیده رشنو، برخی از دوستان او در شبکه‌های اجتماعی درباره او، علایق و هنرش، خستگی‌اش و البته از مقاومتش در برابر مداخله حکومت و نیروهای آن در شیوه لباس پوشیدن او نوشته‌اند.

«مصطفی انصافی»، نویسنده در حساب صفحه اینستاگرام خود با انتشار تصویری از سپیده رشنو نوشته است که او «متولد ۱۳۷۳ و دانش‌آموخته‌ معماری از دانشکده‌ی فنی دختران در خرم‌آباد و دانشجوی رشته‌ی نقاشی در دانشگاه الزهراست.» انصافی همچنین نوشته است که رشنو علاوه بر همکاری با روزنامه‌های بهار لرستان و اطلاعات به عنوان خبرنگار و داستان‌نویس، به آموزش داستان‌نویسی و تولید محتوا برای سایت‌ها هم مشغول بوده است. 

بنا به نوشته این نویسنده، از سپیده رشنو، دو کتاب با نام «مسمومیت اشباح» که در سایت آوانگاردها منتشر شده و «کوچه‌ی بابا کرگدن قرقره‌چپق» در مجموعه‌داستان «جنگل آدم‌ها» منتشر شده و مجموعه‌شعری هم از او با عنوان «درخت نام اوست»، توسط  انتشارات سرزمین اهورایی در سال ۱۴۰۰، فیپا دریافت کرده ولی هنوز منتشر نشده است.

آرش صادقی، فعال حقوق بشر نیز سپیده رشنو را «هنرمند، داستان‌نویس، شاعر و ویراستار» خوانده است. او با انتشار ویدیویی که خود خانم رشنو در آن از راه‌اندازی مدرسه ادبیات و نویسندگی خود حرف زده، نیز نوشته است: «دوستان سپیده از او جز شعور و وقار و عشق فراوان به کارش چیزی به یاد ندارند. این حکومت واژه‌های بسیاری را به مسلخ برد و بی‌معنا کرد. یکی از آن واژه‌ها عدالت است.»

اکانت توییتر «دیدبان آزار» نیز در یک رشته توییت، ضمن توضیح ماجرا، از برخی واکنش‌ها به این موضوع نوشته است. دیدبان آزار، خانم رشنو را «آرتیست و هنرمند»، «داستان‌نویس، خبرنگار حوزه تئاتر، مدرس داستان‌نویسی و یکی از چند میلیون زن ایرانی» توصیف کرده که در کشور خود امنیت ندارد و در اتوبوس توسط یک آزارگر به اسم ترویج حجاب اجباری به او حمله شده و بعد به دلیل دفاع از خود بازداشت شده است. دیدبان ازار خواهان دفاع از حقوق سپیده رشنو شده است.

در لحظه تنظیم این گزارش، حساب‌های کاربری سپیده رشنو در اینستاگرام و توییتر، حذف شده‌اند. اما، یکی از فعالان مدنی ساکن ایران که دورادور با سپیده رشنو ارتباط داشته، در یک پیغام در توییتر درباره او به ایران‌وایر می‌گوید: «تصویری که در توییتر از سپیده رشنو ساخته شده، او را یک زن خسته نشان می‌دهد که صبح اول وقت در اتوبوس شلوغ داشته سر کار می‌رفته که یک زن محجبه به او بابت این‌که روسری‌اش سر خورده تذکر داده. این شاید درست باشد، ولی تمام واقعیت نیست.»

او توضیح می‌دهد: «من او را از نزدیک نمی‌شناختم و فقط عکس‌هایش را در اینستاگرام می‌دیدم و توییت‌هایش را در توییتر می‌خواندم، به‌نظرم او همان‌قدر که خسته بود، به زندگی هم امیدوار بود و برای حقوق و خواسته‌های خودش مقاومت می‌کرد.»

این موضوع را کاربر دیگری که یکی از توییت‌های رشنو را بازنشر کرده نیز تایید کرده و نوشته است: «سپیده رشنو، دختری که دستگیر شد همین جا بود. کنار ما هشتگ می‌زد. خشمگین می‌شد. یکی از ما بود. خود خود ما بود.»

کاربر دیگری به‌نام «میلاد علوی» نیز با انتشار بخشی از یکی از شعرهای رشنو نوشته است: «روز اول بازداشت سپیده رشنو، با تقطیع فیلم، اتهامش را هتاکی اعلام کردند. سناریو لو رفت، همه فهمیدند اتهامش ایستادن پای حق شهروندی است، برنامه عوض شد، همان اتهام تکراری: عضویت درشبکه کشف حجاب. روزی نوشته بود: نه از رنج‌هام کم میشه، نه آرزوهام؛ آرزوی آزادی را کردند عامل رنج‌اش...»

کاربر دیگری در توییتر، به نام «اقدس خانم» نیز نوشته است: «سپیده رشنو تنها نیست. ما توی بی‌حجابیش، توی خشمش، توی شجاعتش، خودمون و رویاهامون رو دیدیم. جمهوری اسلامی شجاع ترین‌هامون رو گروگان می‌گیره تا اون فریاد رو خاموش کنه و اون رویای جمعی رو نابود. کار ما چیه؟ تکثیر اون صدا و رویا»

رایحه ربیعی کیست و چرا آزاد است؟

همان‌زمانی که ویدیوی مربوط به ماجرای اتوبوس بی‌آر‌تی و بیرون کردن یک زن چادری از اتوبوس منتشر شد، یکی از کاربران توییتر، تصاویری را از همان زن منتشر کرد که در جا و زمانی دیگر به او تذکر حجاب داده و وقتی او موبایلش را در آورده تا از او فیلم بگیرد، او هم موبایلش را در آورده و برایش دهان‌کجی هم کرده است.

بسیاری از کاربران با بازنشر این تصویر، رایجه ربیعی را بخشی از سیستم سرکوب جمهوری اسلامی و از نیروهای لباس شخصی که در ادبیات حکومت به آمر به معروف شناخته می‌شوند، خوانده‌اند. 

«امیرفرشاد ابراهیمی»، روزنامه‌نگار و طنزپرداز، با انتشار ویدیوی مربوط به تذکر قبلی خانم ربیعی، نوشته است: «این خانم که کارش گاز گرفتن مردم است، نامش رایحه ربیعی است، دختر عفت نوبری استاد ادبیات دانشگاه. خانه‌شان در بیست متری افسریه، پانزده متری دوم است.»

در گزارشی که خبرگزاری فارس، وابسته به سپاه منتشر کرده، روی دیگر تصویر، یعنی عکس سپیده رشنو در حالی‌که تار شده منتشر شده است. تا پیش از انتشار این گزارش، هیچ تصویری از زنی که در اتوبوس مقابل رایحه ربیعی ایستاده بود، منتشر نشده بود. همین نشان می‌دهد که احتمال عکس منتشر شده، اسکرین شاتی از ویدیویی است که وقتی رایحه ربیعی داشت آن را ضبط می‌کرد، تهدید می‌کرد که ویدیو را به سپاه می‌دهد تا حساب رشنو را برسند. 

علاوه بر این، در این گزارش، خبرگزاری فارس مدعی شده که با یک منبع آگاه گفت‌وگو کرده و خود آن منبع آگاه از بازداشت سپیده رشنو خبر داده است. البته او اسمی از خانم رشنو نبرده و فقط او را «خانم بدحجاب» خطاب کرده است.

در همین حال، «سعید دهقان»، حقوق‌دان و وکیل دادگستری در ایران نیز در توییتی، از ارتکاب ۵ «جرم مشهود»، اعم از توهین، تهدید، ضرب و جرح، اخلال در نظم عمومی، مزاحمت در اماکن عمومی، غصب عنوان ضابط توسط رایحه ربیعی خبر داده و نوشته است: «اگر قوه قضاییه به همان قوانین نیم‌بند خودش تکیه می‌کرد و فاضلاب نظام نمی‌شد، الان به‌جای زن بزه‌دیده سپیده رشنو، زن آزارگر رایحه ربیعی در بازداشت بود.»

 آیا این اولین بار است که حامیان حجاب اجباری اعمال خشونت می‌کنند؟

پیش از این اتفاق در اتوبوس بی‌آرتی در تهران، گزارش‌های بسیاری از اعمال خشونت شدید نیروهای گشت ارشاد و طرفداران حجاب اجباری علیه زنان و افرادی که تن به حجاب نمی‌دهند، منتشر شده است. 

در بسیاری از این گزارش‌ها، فرد حمله‌کننده، یا بنا به گفته حکومت ایران، «آمر به معروف و ناهی از منکر»، حتی لباس پلیس یا نیروی نظامی هم به تن نداشته است. در یک مورد نیز، یک نیروی گشت ارشاد، با شلیک به پای مردی که به همسر او تذکر حجاب داده شده بود، او را زخمی و روانه بیمارستان کرد.

از قضا، این شهروند، یک عضو تیم ملی سابق بوکس و مدال‌آور رقابت‌های آسیایی و جهانی بود که بعد از یک سال و اندی زندگی در ترکیه، به ایران بازگشته بود. اگرچه این اتفاق در اردیبهشت‌ماه افتاده ولی حدود یک ماه قبل، روزنامه «شرق»، چاپ تهران، گزارش مربوط به این ماجرا را منتشر کرد. شرق در این گزارش در گفت‌وگویی با «ماریا عارفی»، عضو سابق تیم ملی و همسرش «رضا مرادخانی» که هدف گلوله قرار گرفته و زخمی شده، نوشته بود که این زن و شوهر ورزشکار، در حالی‌که نوزاد چند ماهه‌شان را همراه داشتند، از نیروهای گشت ارشاد مستقر در پارک، به‌خاطر حجاب خانم عارفی تذکر گرفته‌اند. پس از آن، بدون این‌که آن‌ها حتی مقاومتی کرده باشند، یکی از نیروهای گشت ارشاد فضای را به سرعت متشنج کرده و اسلحه خود را در آورده و اول یک تیر هوایی و بعد دو تیر به پای رضا مرادخانی شلیک کرده است. شرق در گزارش خود نوشته بود که این زوج قضیه را پیگیری قضایی کرده‌اند ولی چون پرونده نه‌تنها پیش نمی‌رفته، ولی سویه‌هایی از ماجرا به‌وجود آمده بوده، آن‌ها ترجیح داده‌اند، با رسانه‌ها گفت‌وگو کنند. روزنامه شرق نوشته بود که این زن و شوهر، دنبال «عدالت» هستند.

چد هفته پیش نیز «نازیلا معروفیان»، خبرنگار سایت «دیدبان ایران»، از ضرب و شتم خود توسط یک مرد لباس شخصی در مترو «دروازه شمیران» تهران خبر داده بود. او نوشته بود که چون به زنی که به او تذکر حجاب داده، گفته است که همه مشکلات مملکت حل شده و فقط موی من مانده، آن مرد او را کتک زده است. 

اما سخت‌گیری‌ها درباره حجاب به همین ضرب و شتم‌ها و تیراندازی ها ختم نشد. روز نهم تیرماه، اخبار جدیدی از برنامه‌های حکومت برای اعمال حجاب اجباری، منتشر شد. «علی خان‌محمدی»، سخن‌گوی ستاد امر به معروف و نهی از منکر، در گفتگو با رسانه‌های ایران گفته بود که «اگر زن بدحجابی در شعبه‌ای از بانک حضور داشته باشد و به او هیچ تذکری ندهند، باید مدیر بانک نسبت به‌عدم توجه به شئونات اسلامی پاسخگو باشد.»

هم‌زمان با انتشار این برخوردهای خشن از سوی نیروهای گشت ارشاد و لباس شخصی، برخی از شهروندان در فضای مجازی از روز بدون حجاب، صحبت به میان آوردند. به مرور، این ایده به حضور بی‌حجاب زنان در یک روز مشخص تبدیل شد. روز ۲۱ تیرماه، یعنی آغاز هفته عفاف و حجاب این کمپین برگزار شد. ویدیوهایی که زنان از حضور بی‌روسری خود در خیابان‌های شهرهای مختلف منتشر کردند، با شعارهایی مانند «حجاب بی‌حجاب» و «نه به حجاب اجباری»، همراهی می‌شد. 

بلافاصله بعد از انتشار این ویدیوها و همراهی زنان با حرکت «حجاب بی‌حجاب»، مقامات ایران، تعدادی از این زنان را بازداشت کردند. گزارش‌هایی از بازداشت «ملیکا قراگوزلو»، فعال دانشجویی و «سوری بابایی چگینی»، شهروند مخالف حجاب اجباری در قزوین منتشر شده است.

پیش از آن نیز، اخباری از بازداشت دست‌کم ۱۰ نفر از مادران و اعضای خانواده دادخواه جان‌باختگان اعتراضات آبان‌ماه ۹۸، منتشر شد. «ناهید شیرپیشه»، مادر «پویا بختیاری»، از جان‌باختگان اعتراضات آبان در کرج، پیش از بازداشت، ویدیویی از خود منتشر کرده و در آن از همراهی خود با کمپین حجاب بی‌حجاب خبر داده بود.