نزدیک‌ترین تقاطع به نجات برجام؛ پاسخ ایران به اتحادیه اروپا چیست؟

جمهوری اسلامی ایران پاسخ رسمی خود را به طرح «جوزپ بورل»، مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای نجات توافق اتمی «برجام» فرستاده است و انتظار دارد در همین هفته اروپا و امریکا به آن جواب دهند. از زمان آغاز مذاکرات اتمی در فروردین ۱۴۰۰، طرف‌ها در نزدیک‌ترین تقاطع برای بازگشت به تعهدات خود در «برجام» ایستاده‌اند اما هنوز نمی‌توان گفت توافق قطعی است.

***

پاسخ ایران به اتحادیه اروپا چه بود؟

پس از یک جلسه فوق‌العاده شورای عالی امنیت ملی که به ریاست «ابراهیم رئیسی» برگزار شد، جمهوری اسلامی ایران مطابق وعده‌ای که «حسین امیرعبداللهیان»، وزیر امور خارجه داده بود، جواب رسمی به طرح پیشنهادی بورل داد. مطابق «قانون اساسی»، این پاسخ به منزله مصوبه شورای عالی امنیت ملی، باید به امضای «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی رسیده باشد.

مقام‌های اروپایی تایید کرده‌اند که پاسخ ایران حاوی اشکالاتی به متن است که در صورت به کارگیری «ترفند»، قابل حل خواهد بود. 

پیش از ارسال این پاسخ، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران گفته بود موضوع تضمین از امریکا برای باقی ماندن در توافق حل نشده اما در امور پادمانی پیشرفت‌هایی رخ داده است.

منظور از امور پادمانی، حل اختلاف بر سر پیدا شدن اورانیوم در سه مکان از پیش اعلام نشده به آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است.

حسین امیرعبداللهیان گفته پیش‌نویس توافق دارای مفادی است که دربرگیرنده ملاحظات طرف‌های مقابل جمهوری اسلامی ایران هم هست. این اظهارات می‌تواند به منزله آماده‌سازی افکار عمومی، خصوصا در میان گروه‌های سیاسی مخالف برجام باشد که اعضای دولت ابراهیم رئیسی خود از مهم‌ترین آن‌ها هستند.

چرا اتحادیه اروپا پیش‌نویس توافق تهیه کرد؟

اختلاف اصلی در این مذاکرات، بین جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده امریکا است. دو طرف طی ۱۷ ماه مذاکره که به صورت غیر مستقیم و با واسطه اتحادیه اروپا و روسیه انجام شد، نتوانسته‌اند به نحوی اختلافات را حل کنند که زمینه نجات برجام فراهم شود. با بالا گرفتن اختلافات میان ایران و امریکا، جوزپ بورل طرحی میانه و مرضی‌الطرفین آماده کرده که هم خواسته ایران مبنی بر مختومه شدن پرونده پادمانی در آن است و هم سپاه پاسداران انقلاب اسلامی را در فهرست گروه‌های تروریستی خارجی امریکا، کنار «القاعده» و «بوکوحرام» نگه می‌دارد اما برخی از تحریم‌های اقتصادی مرتبط با موسسات تابعه آن را حذف می‌کند.

جمهوری اسلامی تمایل نداشت که اتحادیه اروپا چنین پیش‌نویسی تهیه کند اما به گفته حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران، جوزپ بورل، طراح این پیش‌نویس و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا گفته بود پست‌چی نامه‌های ایران و امریکا نیست و با کم شدن احتمال توافق، دست به این ابتکار زده است.

پس از بررسی جواب ایران، چه احتمالاتی در پیش است؟

احتمال دارد که ایالات متحده و اروپا درخواست‌های ایران را بپذیرند. در این صورت، توافق در روزهای آینده در دسترس است. برای درج خواسته‌های ایران در پیش‌نویس طرح نجات برجام، مذاکره حضوری نیاز نیست اما احتمال برگزاری دور دیگری از مذاکرات هم وجود دارد.

اگر امریکا با درخواست ایران موافقت نکند، دور تازه‌ای از مذاکرات اجتناب‌ناپذیر است. با توجه به این که دو طرف به توافق نهایی بسیار نزدیک شده‌اند، بعید به نظر می‌رسد که به دلیل چند اختلاف جزیی، مذاکرات را نیمه‌کاره رها کنند. بنابراین، چند روز آینده، روزهای تبادل پیام‌های دیگری بین تهران و واشنگتن خواهند بود.

آیا به محض اعلام توافق، تحریم‌های امریکا رفع می‌شوند؟

اجرای توافق نیازمند اقداماتی از سوی ایران است که باید به تایید آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برسد. ذخایر اورانیوم غنی شده ایران باید به سقف مورد توافق کاهش پیدا کند و تغییراتی در سایت‌های اتمی ایران در نطنز و فردو ایجاد شود. اختلاف ایران و آژانس درباره پیدا شدن اورانیوم در سه مرکز اعلام نشده هم باید در مسیر حل و فصل قرار گرفته باشد. زمانی که اکنون می‌شود برای اجرای مجدد و کامل برجام تخمین زد، اوایل زمستان و هم‌زمان با شروع سال سوم ریاست جمهوری «جو بایدن» است.

در صورت توافق، چه تحریم‌هایی از ایران رفع می‌شوند؟

تحریم‌های ثانویه ایالات متحده، یعنی تحریم اشخاص و نهادهای غیر امریکایی که با ایران همکاری می‌کنند در اموری که مربوط به پرونده اتمی جمهوری اسلامی ایران است، در صورت نجات توافق برجام رفع می‌شوند. به این معنی که قانون تحریم‌های ایران بر سر جای خود باقی می‌ماند اما رییس جمهوری امریکا با فرمان‌های اجرایی خود، جلوی اجرای آن را خواهد گرفت؛ یعنی به اصطلاح تحریم‌ها «رفع» می‌شوند و «لغو» آن‌ها فعلا در دستور کار قرار ندارد.

تحریم‌ها علیه ایران در دوره ریاست جمهوری «دونالد ترامپ» وارد ابعاد بسیار گسترده‌ای شد اما در دوره بایدن هم این تحریم‌ها افزایش پیدا کرده‌اند. تحریم‌های اتحادیه اروپا ارتباطی با برنامه اتمی ندارد و هم‌چنان در صورت نجات برجام، باقی می‌مانند.

آیا نجات برجام به بهبود روابط با امریکا کمک می‌کند؟

این تصور در زمان رسیدن به توافق برجام در سال ۱۳۹۴ وجود داشت اما فضای فعلی میان جمهوری اسلامی ایران و ایالات متحده به کلی متفاوت از آن زمان است. در آن زمان، سپاه پاسداران جزو لیست سازمان‌های تروریستی خارجی امریکا نبود، ایالات متحده فرمانده نیروی «قدس»، شعبه برون مرزی سپاه را در عملیات هوایی هدف قرار نداده بود و موضوعاتی مانند برنامه‌ریزی برای قتل «جان بولتون»، مشاور پیشین امنیت ملی امریکا یا ربودن «مسیح علی‌نژاد»، فعال رسانه‌ای یا تهدید مداوم او در خاک امریکا و اجرای فتوای آیت‌الله «روح‌الله خمینی» علیه «سلمان رشدی» مطرح نبود.

با توجه به این که در صورت نجات برجام، این توافق فقط دو سال در زمان دولت کنونی امریکا فرصت اجرا دارد و با خطر خروج مجدد ایالات متحده در صورت پیروزی جمهوری‌خواهان روبه‌رو است، شرکت‌ها و موسسات بزرگ هم برای بازگشت مجدد به ایران اقدامات شش سال پیش را تکرار نمی‌کنند و دست به خطر جدیدی برای ورود به ایران نخواهند زد. بنابراین، با نجات احتمالی برجام، فرصتی که سال‌ها پیش مهیا شده بود، دیگر برای جمهوری اسلامی ایران تکرار نخواهد شد.