آیا افزایش یارانه‌ها در رفع فقر مطلق در ایران موثر بوده است؟

 

«ابراهیم رئیسی»، رییس جمهوری ایران روز دوشنبه هفتم شهریور ۱۴۰۱ در یک کنفرانس خبری مدعی شده بود: «یارانه‌های پرداختی در رفع فقر مطلق موثر بوده‌اند.» 

او در این نشست که متن آن در وب‌سایت ریاست جمهوری منتشر شده است، گفته بود: «برخی تصور می‌کردند که از محل طرح اصلاحات اقتصادی، منابعی برای دولت می‌ماند که به رفع کسری بودجه تخصیص یابد اما دولت همه این منابع را به مردم بازگردانده و با اجرای این طرح و یارانه پرداخت شده، قدمی برای رفع فقر مطلق برداشته شده است.» 

رییس جمهوری با بیان این که اجرای طرح اصلاحات اقتصادی در رفع فقر مطلق موثر بوده است و برخی به اشتباه از سخنان او، جمعیت زیر خط فقر تعبیر کرده‌اند، تصریح کرد: «برخی‌ها هستند که هیچ درآمدی نداشته‌اند و تمام دریافتی آن‌ها همین مبلغ یارانه است که به حساب آن‌ها واریز می‌شود.»

خبرگزاری «تسنیم» این بخش از اظهارات رییس جمهوری را متفاوت گزارش کرده و آورده است: «با اصلاحات اقتصادی صورت گرفته، اکنون شاهد فقر مطلق نیستیم. بحث زیر خط فقر نیست بلکه فقر مطلق است و با این اقدامات دولت در حوزه اقتصادی، شاهد کاهشی شدن تورم در آینده خواهیم بود.»

فارغ از این که کدام روایت با کلام رییس جمهوری تطابق بیشتری دارد ولی کماکان این پرسش مطرح است که آیا فقر مطلق در ایران محدود به افرادی است که جز یارانه، درآمد دیگری ندارند؟ آیا افزایش یارانه‌ها افراد را از فقر مطلق نجات داده است؟ 

«ایران‌وایر» در این گزارش می‌کوشد به این پرسش‌ها پاسخ دهد.

 

آیا فقر مطلق در ایران محدود به افرادی است که جز یارانه، درآمد دیگری ندارند؟

پیش از پاسخ به این پرسش، اول باید به پرسش دیگری پاسخ داد و آن تعریف فقر مطلق است؛ یعنی اول باید بدانیم فقر مطلق یعنی چه، تا بعد بدانیم افزایش یارانه‌ها چه تاثیری بر فقر مطلق داشته است. 

«ایران‌وایر» پیش‌تر در بررسی ادعای «داریوش ابوحمزه»، معاون رفاه وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی که ادعا کرده بود میانگین خط فقر در کشور برای خانواده چهار نفره حدود چهار میلیون تومان و برای شهر تهران کمی بیشتر، نزدیک پنج میلیون تومان است، به بررسی خط فقر و خط مطلق فقر پرداخته و به نقل از بانک جهانی آورده بود: «معیار بانک جهانی برای تعیین خط فقر در هر کشور، میزان سرانه درآمدی در آن کشور است. براساس این تقسیم‌بندی، بانک جهانی خط فقر در کشورهای کم‌درآمد را روزانه ۱.۹ دلار به ازای هر فرد، در کشورهای زیر خط، میانه درآمدی را کسب درآمد روزانه ۳.۲۰ دلار به ازای هر فرد و در کشورهای بالای خط، میانه درآمدی را کسب درآمد روزانه ۵.۵۰ دلار تعریف کرده است. در‌آمد زیر ۱.۹ دلار در روز در کشورهایی با درآمد متوسط، به معنای فقر مطلق شناخته می‌شود و درآمد بالای آن، فرد را از ردیف فقر مطلق خارج می‌کند.» 

مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در تشریح روش محاسبه خط فقر در سال ۱۳۹۵، در گزارشی تفصیلی آورده است خط فقر مطلق بر اساس روش هزینه حداقل نیازهای اساسی تکراری محاسبه می‌شود. در این روش، یک سبد خوراکی به عنوان مرجع انتخاب می‌شود که در این مطالعه، سبد خوراکی تأمين‌ کننده، دو هزار و ۱۰۰ کيلو کالری انتخاب شده بود. سپس هزینه دست‌يابی به این سبد برای فقرا بر اساس داده‌های موجود، استخراج می‌شود. با مشخص شدن هزینه تامين این سبد، خط فقر خوراکی به دست می‌آید. سپس با استفاده از معكوس «ضریب انگل» در حول و حوش خط فقر (سهم هزینه خوراکی از کل هزینه خانوار)، خط فقر کل تخمين زده می‌شود. 

«علی ارشدی» و «عبدالعلی کریمی» در مقاله‌ای با عنوان «بررسی وضعیت فقر مطلق در ایران در طول برنامه اول تا چهارم توسعه» که توسط فصل‌نامه «سیاست‌های راهبری کلان»، وابسته به مجمع تشخیص مصلحت نظام منتشر شده است، در تعریف فقر مطلق آورده‌اند: «خط فقر مطلق عبارت است از مقدار درآمدی که با توجه به زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و... جامعه مورد بررسی برای تامین حداقل نیازهای افراد مانند غذا، پوشاک، مسکن و... لازم است که عدم تامین آن موجب می‌­شود تا فرد مورد بررسی به عنوان فقیر در نظر گرفته شود. این روش تعیین خط فقر را روش نیازهای اساسی می‌­گویند. در این روش، ابتدا یک میزانی از درآمد برای تامین هزینه‌های غذایی مصرفی در نظر گرفته می‌شود، سپس مقداری درآمد ثابت برای تامین هزینه حداقل سایر نیازهای اساسی به آن افزوده می‌شود.»

با تعریف بانک جهانی در ایران به عنوان کشوری با سرانه پایین خط میانه درآمدی، هر فردی که روزانه کمتر از ۱.۹ دلار درآمد داشته باشد، در فقر مطلق به سر می‌برد. 

در فرمول بانک مرکزی، قیمت دلار براساس قدرت خرید مردم محاسبه می‌شود و روشن نیست الان با این فرمول، قیمت دلار در ایران چه‌قدر است.

با تعریف مرکز پژوهش‌های مجلس، فقر مطلق یعنی تامین دو هزار و ۱۰۰ کالری مواد غذایی در هر روز برای هر نفر به علاوه کف هزینه‌های بهداشت، پوشش و مسکن متناسب با سطح هزینه غذایی. حال پرسش این است که هزینه تامین دو هزار و ۱۰۰ کالری مواد غذایی به طور نسبی در ایران چه‌قدر است؟

نتایج طرح آمارگیری از هزینه و درآمد خانوارهای شهری و روستایی سال ١٤٠٠ نیز نشان می‌دهند که متوسط هزينه‌ كل خالص سالانه‌ يك خانوار شهری، ۹۲۵۰۱۷۰۰ میلیون تومان در سال بوده است که رشد ۴۹ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۹ را نشان می‌دهد؛ یعنی متوسط هزینه خانوار ایرانی در سال ۱۴۰۰، معادل هفت میلیون و ۷۰۸ هزار و ۴۷۵ تومان بوده است. سهم خوراک از کل هزینه‌ها در این سال، ۲۷ درصد برآورد شده است. این رقم در سال ۱۳۹۸، معادل ۲۳ درصد برآورد شده بود؛ یعنی ماهانه به طور متوسط هزینه خوراک خانوار ایرانی یک میلیون و ۷۷۲ هزار و ۹۴۹ تومان بوده است.

این اعداد بیان‌گر خط فقر یا فقر مطلق نیستند بلکه هزینه متوسط خانوار ایرانی را نشان می‌دهند. تنها سند رسمی منتشر شده از خط فقر، گزارش «پایش فقر در سال ۱۳۹۹» است که توسط وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی تهیه و منتشر شده است. 

در این گزارش اعلام شده که خط فقر در سال ۱۳۹۹ با یک رشد ۳۸ درصدی به نسبت سال ۱۳۹۸، به یک میلیون و ۲۵۴ هزار تومان در ماه رسیده است. بنابراین، خط فقر یک خانواده سه نفره، دو میلیون و ۷۵۸ هزار تومان و یک خانواده چهار نفره، سه میلیون و ۳۸۵ هزار تومان برآورد شده است. 

براساس این گزارش، سهم خوراک از کل هزینه خانوار به ۲۳.۴ درصد رسیده است که نشان از کاهش رفاه خانوار و افزایش فقر دارد.

این گزارش، جمعیت زیر خط فقر ایران در سال ۱۳۹۸ را معادل ۳۲ درصد کل جمعیت برآورد کرده است.

حال می‌توان با پایه قرار دادن این اعداد و اضافه کردن نرخ تورم در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱، به تصویری از خط فقر و فقر مطلق در سال جاری دست یافت، تا براساس آن بتوان به این پرسش پاسخ داد که آیا فقط افرادی که تنها منبع درآمدی آن‌ها یارانه است، در فقر مطلق به سر می‌برند یا خیر.

براساس گزارش مرکز آمار ایران، نرخ تورم در ۱۲ ماه سال ۱۴۰۰، معادل ۴۰.۲ و نرخ تورم در شهریور ۱۴۰۱ براساس گزارش بانک مرکزی، ۴۰.۱ برآورد شده است. اگر این اعداد را واقعی فرض کنیم، خط فقر برای یک خانواده سه نفره در سال ۱۴۰۱ در کل کشور چیزی حدود پنج میلیون و ۴۱۷ هزار تومان در هر ماه است. حال اگر نسبت خط فقر و خط فقر مطلق براساس گزارش بانک مرکزی را لحاظ کنیم (۳.۲ دلار در روز برای خط فقر و ۱.۹ دلار برای خط فقر مطلق)، باید گفت خط فقر مطلق برای یک خانواده سه نفره در سال ۱۴۰۱ حدود سه میلیون تومان خواهد بود. 

 

یارانه پرداختی به سه دهک محروم‌تر جامعه چه‌قدر است؟

در مرداد ۱۴۰۱، به خانوار دهک‌های یک تا سه (فقیرترین قشر جامعه) نفری ۴۰۰ هزار تومان و به خانوار دهک‌های چهار تا ۹ نفری، ۳۰۰ هزار تومان پرداخت شده است؛ یعنی یک خانوار سه نفره دهک یک تا سه که فقیرترین قشر جامعه هستند، مبلغ یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان یارانه دریافت کرده‌اند، در حالی که فقر مطلق حداقل سه میلیون تومان است. فارغ از این که روشن نیست این مبلغ برای چند ماه به خانواده‌ها پرداخت شود ولی آن‌چه روشن است، این که فقر مطلق در ایران محدود به کسانی نیست که تنها منبع درآمدی آن‌ها یارانه بوده است بلکه هر خانوار سه نفره‌ای که ماهانه علاوه بر درآمد یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومانی یارانه‌ها، درآمدی زیر یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان داشته باشند، در فقر مطلق به سر می‌برند. 

 

آیا افزایش یارانه‌ها، افراد را از فقر مطلق نجات داده است؟

خیر؛ اول این که مبلغ یارانه‌ها به رغم افزایش قابل توجه، برای یک خانواده سه نفره در سه دهک اول جامعه، باز از نصف کف خط فقر مطلق نیز کمتر است؛ یعنی یک خانوار سه نفره تنها برای تامین روزانه شش هزار و ۳۰۰ کالری مواد غذایی برای زنده ماندن، به درآمدی دو برابر یارانه‌ها نیازمند است.

دوم این که نگاهی به نرخ تورم در مواد خوراکی نشان می‌دهد که فقرا بیش از اقشار برخوردار جامعه، از افزایش قیمت‌ها و طرح آزاد‌سازی قیمت‌ها آسیب دیده‌اند. 

براساس گزارش مرکز آمار ایران، در تیرماه ۱۴۰۱، نرخ تورم نقطه‌ای اقلام خوراکی ۸۱ درصد برآورد شده است؛ یعنی تقریبا هزینه مواد غذایی در سال ۱۴۰۱ به نسبت سال قبل دو برابر شده است. این مساله زمانی حائز اهمیت است که بدانیم سهم اقلام خوراکی در سبد خانوار فقرا بیش از سبد خانوار اقشار برخوردار جامعه و نزدیک به ۵۰ درصد است.

سوم، گزارش‌های متعدد مراکز آماری از کاهش مصرف مواد غذایی در ایران در سال ۱۴۰۱ حکایت دارند. 

به گزارش مرکز آمار ایران، تولید گوشت قرمز در کشتارگاه‌ها به نسبت سال گذشته، چهار درصد کاهش داشته است. در این گزارش آمده است: «مقدار تولید گوشت قرمز در کشتارگاه‌های رسمی کشور در تیر ۱۴۰۱ نسبت به ماه قبل (خرداد ۱۴۰۱) در حدود یک درصد کاهش داشته است. هم‌چنین مقایسه عملکرد کشتارگاه‌های رسمی کشور در تیر ۱۴۰۱ با ماه مشابه سال ۱۴۰۰، نشان‌دهنده کاهش چهار درصدی مقدار تولید گوشت قرمز است. مقدار تولید گوشت در تیر ۱۴۰۱ نسبت به ماه مشابه سال ۱۴۰۰ برای گوسفند و بره ۱۱ درصد افزایش و برای بز و بزغاله یک درصد، برای گاو و گوساله ۱۵ درصد، برای گاومیش و بچه گاومیش سه درصد و برای شتر و بچه شتر ۲۵ درصد کاهش داشته است.» 

«داود فکوری»، رییس «اتحادیه سوپرمارکت‌داران و مواد پروتئینی تهران» نیز مرداد ۱۴۰۱ به روزنامه «شرق» گفته بود: «فروش انواع مواد غذایی اصلی مانند برنج، ماکارونی، روغن، حبوبات، کنسرو ماهی و حتی رب گوجه فرنگی کاهش داشته و در این میان، بیشترین سقوط فروش کالاهای سوپرمارکتی مربوط به لبنیات است.» 

به گفته او، حدود دو درصد حاشیه سود سوپرمارکت‌های تهران با سرقت مواد غذایی از بین می‌رود.

از سوی دیگر، افزایش ۲۰ درصدی مستمری‌بگیران سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام خمینی در سال ۱۴۰۱، نشانه افزایش فقر در ایران است. به گفته «سید مرتضی حسینی» معاون توسعه مدیریت و منابع سازمان بهزیستی کشور، یک میلیون و ۷۰۰ هزار خانوار پشت نوبت برای دریافت مستمری هستند. 

«مرتضی بختیاری»، رییس کمیته امداد امام خمینی هم از افزایش ۲۰ درصدی مستمری‌های مددجویان تحت پوشش این سازمان خبر داده است.

مجموعه شواهد نشان می‌دهند که حذف دلار ۴۲۰۰ تومانی که دولت از آن به عنوان «اصلاحات اقتصادی» یاد می‌کند، به افزایش شدید قیمت اقلام خوراکی منجر شده است؛ به طوری‌ که افزایش یارانه‌ها نه تنها اختلاف قیمت‌ها را جبران و فقر مطلق را کاهش نداده بلکه افراد بیشتری را در فقر مطلق فرو برده است.

 

نظر یک کارشناس و پژوهش‌گر اقتصادی

«هادی کحال‌زاده»، دانش‌آموخته اقتصاد و پژوهش‌گر «دانشگاه براندایز» در ایالت ماساچوست امریکا در پاسخ به این پرسش که ادعای رییس جمهوری ایران مبنی بر موثر بودن یارانه‌ها در رفع فقر مطلق چه‌قدر با واقعیت تطابق دارد، به «ایران‌وایر» می‌گوید: «اول باید بدانیم منظور ایشان از فقر مطلق چیست و محاسباتش برچه مبنایی است. احتمالا ایشان  دلار PPP (دلار بر پایه قدرت خرید) را پنج هزار تومان فرض کرده و در ۳.۲  به عنوان نرخ محاسبه بانک جهانی ضرب و به عدد ماهی ۴۸۰ هزار تومان برای هر نفر، یا به عبارتی، یک میلیون و ۴۴۰ هزار تومان برای یک خانواده سه نفره در ماه رسیده و با پرداخت یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان یارانه به خانواده سه نفره سه دهک اول، به این جمع‌بندی رسیده است که به پایان خط فقر نزدیک شده‌ایم. ولی این محاسبه درست نیست، چرا‌که طبق بررسی وزارت رفاه، هزینه سبد غذایی یک نفر در سال گذشته بین ۳۵۰ تا ۴۵۰ هزار تومان برآورد شده بود که فقط همین سبد غذایی در سال ۱۴۰۱ بین ۸۰ تا ۱۰۰ درصد افزایش قیمت پیدا کرده است. ضمن این که هزینه خانوار فقط خوراک نیست بلکه هزینه سلامت، مسکن و پوشاک را هم دارد. بنابراین، این ادعا به نظر بی‌اساس است.»

به گفته این کارشناس امور اقتصادی، چنین ادعایی فقط بی‌اعتمادی به دولت را افزایش می‌دهد: «چراکه مردم بهتر از هر کسی تفاوت واقعیت و ادعاهای مقامات را در بازار می‌بینند. از سوی دیگر، تجربه نشان داده است که این یارانه حتی در صورت تداوم پرداخت، شش ماه تا یک‌سال دیگر با این نرخ تورم، کارکرد خود را از دست می‌دهد و دیگر همین تاثیر حداقلی فعلی را هم نخواهد داشت و پرسش این است که آیا دولت یارانه‌ها را مطابق نرخ تورم افزایش می‌دهد؟»

کحال زاده می‌گوید: «خط فقر برای یک خانواده سه نفره با هر محاسبه‌ای نگاه کنیم، کمتر از شش میلیون تومان نیست. این رقم با یارانه پرداختی هیچ نسبتی ندارد. این نکته را هم باید در نظر بگیریم که سهم خوراک از درآمد فقرا حدود ۵۰ درصد است؛ یعنی وقتی مواد غذایی رشد قیمت ۱۰۰ درصدی را تجربه می‌کنند، یعنی فقرا بیشتر از تورم آسیب می‌بینند و فقیرتر می‌شوند.»

 

جمع‌بندی

ابراهیم رئیسی، رییس جمهوری ایران مدعی است: «یارانه‌های پرداختی در رفع فقر مطلق موثر بوده‌اند. 

او با بیان این که درآمد برخی فقط یارانه‌ها بوده، گفته است: «دولت همه منابع ناشی از اصلاحات اقتصادی را به مردم بازگردانده و با اجرای این طرح و یارانه پرداخت شده، قدمی برای رفع فقر مطلق برداشته شده است.»

آیا فقر مطلق در ایران محدود به افرادی است که جز یارانه، درآمد دیگری ندارند؟ آیا افزایش یارانه‌ها افراد را از فقر مطلق نجات داده است؟ 

«ایران‌وایر» در بررسی این پرسش‌ها به این نتایج دست یافته است:

اصلاحات اقتصادی یا همان حذف دلار ۴۲۰۰، باعث رشد ۸۰ تا ۱۰۰ درصدی قیمت مواد غذایی شده است.مواد غذایی حدود ۵۰ درصد هزینه‌های سبد خانوار را شامل می‌شوند، بنابراین تورم مواد غذایی بر فقرا بیش از افراد برخوردار جامعه اثر گذاشته است.خط فقر در ایران حدود شش میلیون و فقر مطلق حدود سه میلیون تومان است، حال آن که درآمد یارانه‌ای خانوار سه نفره سه دهک اول جامعه تنها یک میلیون و ۲۰۰ هزار تومان است. بنابراین، این یارانه نه تنها نتوانسته است این افراد را از فقر مطلق نجات دهد بلکه بقیه خانوار ایرانی که علاوه بر یارانه، درآمدی زیر دو میلیون تومان در ماه دارند نیز کماکان در فقر مطلق به سر می‌برند.کاهش مصرف مواد غذایی در ایران طی یک سال اخیر و افزایش ۲۰ درصدی مستمری‌بگیران سازمان بهزیستی و کمیته امداد امام، دیگر شواهدی هستند که نشان می‌دهند جامعه فقیرتر شده است.

 

بنابراین، «ایران‌وایر» به ادعای ابراهیم رئیسی، رییس جمهوری ایران مبنی بر این که یارانه‌های پرداختی در رفع فقر مطلق موثر بوده‌اند، نشان «حقیقت ندارد» می‌دهد. 

 

حقیقت ندارد: اظهار دروغی درباره یک واقعه مشخص تازه یا چیزی که قبلا عدم صحت آن اثبات نشده، با استفاده از واقعیات و مدارک موجود است.

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره روش‌شناسی راستی‌آزمایی در «ایران‌وایر»، این‌جا را کلیک کنید.