جمهوری اسلامی چین را هم از دست داده

پایان سفر «شی جین پینگ» به عربستان سعودی، با دو شوک بزرگ برای نظام جمهوری اسلامی همراه شده است. چین در مواضعی دور از انتظار برای ایران، در کنار عربستان سعودی و کشورهای عربی خلیج فارس ایستاده است. نظام جمهوری اسلامی ایران که در پایین‌ترین سطح مشروعیت داخلی و با نازل‌ترین دوره مقبولیت بین‌المللی مواجه است، چین را هم از دست داده است.

***

رییس جمهور چین، بیانیه‌ای مشترک با حکومت عربستان سعودی منتشر کرده که در آن از حکومت ایران می‌خواهد در پرونده جنجالی اتمی، با آژانس بین‌المللی همکاری و از دخالت در امور کشورهای همسایه پرهیز کند. در قدم بعدی، رییس جمهور چین بیانیه مشترکی با دولت‌های شورای همکاری خلیج فارس را هم امضا کرد که در آن، از امارات متحده عربی در اختلافش با ایران بر سر جزایر سه‌گانه، حمایت شده است.

با امضا این بیانیه‌ها، دولت چین در کنار رقبا و همسایگان ایران ایستاده که هم بابت برنامه اتمی آن نگرانی دارند، و هم به طور پی‌در‌پی، از تشکیل گروه‌های نیابتی جمهوری اسلامی در کشورهای عربی احساس ناامنی می‌کنند و هم وارد یک اختلاف دوجانبه سرزمینی، یعنی جزایر سه گانه ابوموسی، تنب بزرگ و تنب کوچک شده، که مثل موضوع اختلاف دریای جنوبی چین و همسایگانش، حساسیت برانگیز است.

جمهوری اسلامی ایران از زمان امضا توافق هسته‌ای برجام، علاقه داشته است که رویای آیت‌الله «علی خامنه‌ای» برای سیاست «گردش به شرق» را محقق کند، اما حتی برای تحقق این آرزو هم نتوانسته ملزومات بین‌المللی آن را فراهم کند.

وقتی که «شی جین پینگ» رییس جمهور کنونی چین پس از به دست آمدن برجام عازم تهران شد، و البته به جای سفر سه روزه، تنها یک روز در ایران ماند، علی خامنه‌ای از او مستقیما خواسته بود که وارد توافق بلندمدت با ایران شود.

رویای ناکام خامنه‌ای

 خامنه‌ای علاقمند بود تا با وارد کردن دولت جمهوری اسلامی با همکاری با روسیه و چین، دو قدرت عضو شورای امنیت، سیاستمداران متمایل به اروپا و آمریکا را که آن زمان در سال دوم از ریاست جمهوری هشت ساله «حسن روحانی» بودند، عملا درگیر سیاستی کند که به نظر او نفع آن به اندازه همکاری با غرب بود، اما خطر تحریم و تنبیه، خصوصا به دلایلی همچون مسائل حقوق‌بشری، آن را تهدید نمی‌کرد.

 نه چین و نه روسیه، نه تنها مدعی اجرای حقوق‌بشر نیستند که در نقض حقوق‌بشر همچون تجهیز جمهوری اسلامی به لوازم تسلیحات مورد نیاز سرکوب اعتراضات شهری و نقض حقوق شهروندان، مثل فناوری اعمال محدودیت اینترنت و شنودهای تلفنی، تامین کننده بخشی از نیازهای نظام هستند.

امضا پیش‌نویس توافق ۲۵ ساله همکاری میان ایران و چین در ماه‌های آخر دولت روحانی، حاصل سفر رییس جمهور چین به تهران و مذاکره خامنه‌ای با شی جین پینگ، یک ماه بعد از شروع اجرای برجام در بهمن ۱۳۹۴ بود. اما جمهوری اسلامی چنان برای این توافق مشکوک عمل کرد، که افکار عمومی ایران به حق درباره مفاد آن حساسیتی کم سابقه نشان دادند و جو عمومی در ایران به آن بسیار منفی شد.

رفتار تحریک آمیز چین و عملکرد مشکوک نظام

در حالی که گزارش‌های ضدونقیض درباره واگذاری منابع آبزی ایران در خلیج فارس به چین، نگرانی‌ها بزرگی درباره نوع همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران با پکن به وجود آورده بود، دولت روحانی اعلام کرد که مفاد توافق ۲۵ ساله به درخواست چین «محرمانه» است و دولت نه تنها آن را برای بررسی به مجلس شورای اسلامی نمی‌فرستد، که خیال ندارد حتی پس از شروع اجرایش، جزییات آن را برای افکار عمومی اعلام کند.

تحریم‌های رفع شده آمریکا با برجام، با فرمان «دونالد ترامپ» رییس جمهور وقت آمریکا دوباره با شدت بیشتری برگشته بود، و جمهوری اسلامی هم به خیال مقابله با آن، از اجرای درخواست‌های «گروه ویژه اقدام مالی» یا «اف‌ای‌تی‌اف» برای مبارزه با پولشویی و مقابله با تامین مالی تروریسم طفره رفت و با تداوم آن، بار دیگر به فهرست سیاه آن بازگشت که از کشورهای عضو می‌خواست از همکاری مالی با تهران به دلیل خطر پولشویی و مشارکت ناخواسته با گروه های تروریستی، خودداری کنند.

دولت جمهوری اسلامی اما درگیر پیش نویس قرارداد ۲۵ ساله با چین بود. در حالی که ویروس کرونا و شیوع بیماری کووید-۱۹ تماس مستقیم مقام‌های ایران را چین را به دلیل پرهیز وزیر خارجه آن از دیدارهای حضوری، مشکل کرده بود، فایلی از پیش‌نویس تنظیم شده قرارداد ۲۵ ساله در ایران درز داده شد.

 درز این متن که به نظر می‌رسید با چراغ سبز دولت برای کاهش تشویش افکار عمومی بوده، نه تنها نگرانی‌ها از توافق ۲۵ ساله را کم نکرد، که نشان می‌داد دولت چین در ازای خرید نفت ارزان قیمت ایران برای ۲۵ سال، که حالا تحت تحریم آمریکا هم بود، قرار است در تمام بخش‌های حکومت، از ساخت فرودگاه تا تجهیزات مخابراتی و کنترل بنادر و در مجموع زیرساخت‌های حیاتی کشور وارد شود و آن را انحصارا به کنترل خود درآورد.

درهای بسته شده برای چین با فهرست سیاه اف ای تی اف

درز توافق باعث شد که چین تغییراتی در آن بدهد، که این بخش هنوز هم از اطلاع افکار عمومی پوشیده نگه داشته است، اما سرانجام پیش‌نویس توافق به امضا وزرای خارجه دو کشور درآمد. در حالی که تصور می‌شد با همراهی چین، قرار است توافق برجام که آمریکا از آن خارج شده بود دوباره احیا شود، اما نشد و حضور ایران در فهرست سیاه اف ای تی اف هم ادامه پیدا کرد.

 ایران برای دور زدن تحریم های آمریکا مجبور به فروش نفت ارزان‌تر از نرخ بازار به چین شد. وقتی روسیه بابت حمله به اوکراین در خطر تحریم نفتی قرار گرفت و اروپا از خرید آن خودداری کردند، وضع برای جمهوری اسلامی سخت‌تر هم شد.

روسیه تلاش کرد تا با بیرون کردن نفت ارزان ایران از بازار چین، جای آن را بگیرد. در این مدت دیگر نه چین انگیزه‌ای برای رفع تحریم نفتی ایران داشت، نه روسیه. حتی حضور ایران در فهرست سیاه اف ای تی اف امکان می‌دهد که چین به فرض احیای برجام، وارد همکاری ۲۵ ساله با تهران شود.

 شرکت‌های چینی در بازار وسیع‌تری در منطقه در حال همکاری هستند که خطر تحریم بابت کار در ایران، آن‌ها را از عقد قرارداد با نظام جمهوری اسلامی پشیمان می‌کند.

تا همین جا هم از زمان بازگشت تحریم‌های اتمی آمریکا علیه جمهوری اسلامی در بهار ۱۳۹۷، ده‌ها شرکت چینی بابت همکاری با تهران تحریم شده‌اند، که بخشی از آن توسط ایرانی‌ها تاسیس شده، اما به هر حال کشور را با عنوان میزبان این شرکت‌ها، درگیر تحریم و حتی اتباع آن را درگیر فرایندهای قضایی ایالات متحده کرده است.

در جریان حمله روسیه به اوکراین که رییس جمهور چین حاضر به حمایت از تجاوز نظامی به رهبری «ولادیمیر پوتین» نشد، روشن بود که چین گرچه اختلافات متعددی با دولت‌های غربی، خصوصا آمریکا بر مسائل عمدتا تجاری دارد، اما حاضر نیست که وارد ماجراجویی‌های پرهزینه و بی‌عاقبتی همچون حمایت از تجاوز نظامی به یک کشور دیگر شود، درست شبیه وضعیتی که با ایران دارد. ممکن است نفت ارزان ایران را از طریق شرکت‌های کوچک و دست چندم بخرد، اما اعتبار خود را هزینه حکومتی که بی‌اعتباری برایش اهمیتی ندارد، نمی‌کند.

بروز نشانه‌های کناره گرفتن چین از ایران

کنار کشیدن چین از همکاری با ایران مدت‌هاست که رخ داده، اما نشانه‌های آن اکنون در حال بروز است. منتقدان سیاست‌های ویرانگر جمهوری اسلامی، با بیانیه‌های مشترک چین با عربستان سعودی و کشورهای عربی خلیج فارس می‌گویند، که چین هم جمهوری اسلامی را رها کرده است؛ اما رسانه‌های حکومتی می‌گویند این علامتی است از اینکه جمهوری اسلامی خود را در امضای توافق همکاری ۲۵ ساله به چین نفروخته بود.

علامتی دیگر از اینکه گیرنده‌های نظام ناتوان و درک آن از نگرانی شهروندان ایرانی، به کلی زایل شده است. آنچه ایرانیان را در زمان امضای قرار داد ۲۵ ساله نگران کرده بود، ماهیت پنهانی و مخفی کاری جمهوری اسلامی و علاقه و اصرار چین به این همکاری های محرمانه بود، نه اصل توافق.

 آنچه هم که اکنون شهروندان ایرانی به درستی متوجه آن شده‌اند، اینکه حتی حکومت چین هم که نظامی از نظر سیاسی بسته و استبدادی است، از جمهوری اسلامی دفاع نمی‌کند و در کنار عربستان و امارات، به تهران پند و اندرز داده، و راه خود را از نظام حاکم بر ایران جدا نشان می‌دهد.