سرنگونی هواپیما توسط سپاه؛ کانادا در سه سال اخیر چه کرد؟

هجدهم دی، مصادف با هشتم ژانویه، سومین سالگرد سرنگون کردن هواپیمای اوکراینی است؛ هواپیمایی با ۱۷۶ سرنشین که با شلیک دو موشک سپاه پاسداران، سقوط کرد. هشتاد و پنج سرنشین این هواپیما، شهروندان یا افراد دارای اقامت دائم کانادا بودند.

از زمان سرنگون شدن هواپیما، خانواده‌های قربانیان با برگزاری تجمع، سازماندهی و پافشاری بر دادخواهی، مسیر طولانی را از سوگواری به سازماندهی پشت سر گذاشته‌اند. 

جمهوری اسلامی در سه سال گذشته، با تلاش برای لاپوشانی‌کردن حقیقت، خودداری از محاکمه آمران و عاملان اصلی، بازداشت و تعقیب قضایی افرادی که در تجمع‌های دی‌۱۳۹۸ خواهان استعفای «علی خامنه‌ای» به‌عنوان فرمانده کل قوا شده بودند، سعی در مصون نگه داشتن آمران این جنایت داشته است. 

اما دولت کانادا با حمایت همه‌جانبه از بازماندگان این جنایت و همراهی با آن‌ها، در دادخواهی و پاسخگو کردن مقامات جمهوری اسلامی، برای اجرای عدالت کوشیده است.

این گزارش، درباره سه سال دادخواهی خانواده‌ها و عملکرد دولت کانادا در مقابل عملکرد جمهوری اسلامی ایران است.

***

دولت کانادا؛ تحریم، حمایت و راهپیمایی برای عدالت

از زمان شروع اعتراضات سراسری به قتل «ژینا (مهسا) امینی» در بازداشت گشت ارشاد، دولت کانادا در چندین بسته تحریمی، ناقضان حقوق‌بشر در ایران را هدف قرار داده است. در یکی از برجسته‌ترین این تحریم‌ها، دولت کانادا اعلام کرد که بیش از ۱۰ هزار عضو سپاه پاسداران را در لیست تروریستی خود قرار می‌دهد، دارایی‌های آن‌ها در کانادا ضبط شده و از ورود به خاک این کشور نیز منع می‌شوند. 

این حرکت پس از کمپین گسترده‌ای به وقوع پیوست که ایرانیان کانادایی، خواستار قرار دادن نام سپاه پاسداران در فهرست گروه‌های تروریستی شده بودند. 

«پیر پولیور»، رهبر حزب محافظه‌کار کانادا، در سخنرانی تاریخی در پارلمان کانادا، بارها از «جاستین ترودو» سوال کرد که آیا از نظر او، سپاه پاسداران که جان ۵۷ نفر از شهروندان کانادا را در هواپیمای اوکراینی گرفته است، تروریستی است یا نه؟! چالشی که دولت ترودو را در مسیری قرار داد تا در کمتر از یک ماه، سپاه را تروریستی و تمام اعضایش، اعم از کارکنان آن را تحریم کند.

در تازه‌ترین اقدام دولت کانادا، روز جمعه۱۶دی‌، جاستین ترودو، نخست‌وزیر، «ملانی جولی»، وزیر خارجه و «عمر الغبره»، وزیر حمل‌ونقل، با اعضای خانواده‌های قربانیان دیدار کردند. تاکید ترودو و دو عضو کابینه او در این دیدار، همراهی آن‌ها با خانواده‌ها برای اجرای عدالت بود.

خانم جولی، وزیر خارجه کانادا در سخنانش در این دیدار، اعلام کرد که روز ۱۸دی‌ در حافظه کانادایی‌ها نقش بسته است. او تاکید کرد: «در پیگیری شفافیت، پاسخگویی و عدالتی که خانواده‌های قربانیان سزاوار آن هستند، بی‌وقفه تلاش خواهیم کرد. نباید مصونیت از مجازات برای این رژیم که بارها و بارها بی‌توجهی کامل خود به زندگی و حقوق‌بشر را ثابت کرده است، یک گزینه باشد.»

روز چهارشنبه ۷دی۱۴۰۱، وزرای خارجه کشورهای عضو «گروه هماهنگی و واکنش بین‌المللی برای قربانیان پرواز پی‌اس۷۵۲»، در بیانیه خود برای اولین‌بار پرتاب موشک به هواپیمای مسافربری خطوط هوایی بین‌المللی اوکراین را،‌«عمدی» توصیف کردند. 

آن‌ها از ایران خواستند که در «روند الزام‌آور داوری اختلافات مربوط به سرنگون شدن پرواز ۷۵۲ با دو موشک زمین به هوای سپاه پاسداران ایران که به صورت غیرقانونی و عامدانه شلیک شده‌»، شرکت کند.

بعدا انجمن خانواده‌های قربانیان هواپیمای اوکراینی اعلام کرد، که دولت کانادا به اطلاع آن‌ها رسانده که در صورت عدم همکاری ایران برای مجازات عاملان و آمران این حمله، پرونده در بازه‌ای ۶ ماهه در دادگاه بین‌المللی دادگستری در لاهه به جریان خواهد افتاد.

اما حمایت‌های دولت کانادا از خانواده‌های قربانیان این پرواز، فقط منحصر به زمان اعتراضات سراسری مردم ایران نیست و در تمام این سه سال تداوم یافته است.

صبح روز چهارشنبه ۱۸دی۱۳۹۸، مسافران پرواز خطوط هوایی اوکراین، فرودگاه «امام خمینی» تهران را به قصد کی‌یف ترک کردند. اما هنوز هواپیما بر فراز تهران بود که دو موشک زمین به هوای سیستم پدافند هوایی سپاه پاسداران، با فاصله ۱۹ ثانیه از هم، این هواپیما را هدف گرفت و همه ۱۷۶ سرنشین آن در دم کشته شدند.

روز ۱۹دی‌، مقامات اطلاعاتی آمریکا اعلام کردند که تصاویر ماهواره‌های شناسایی مادون قرمز مستقر در فضا، با اطمینان شلیک و نزدیک شدن دو موشک سطح به هوا به بدنه هواپیما را نشان می‌دهد.

 بریتانیا نیز ارزیابی آمریکایی‌ها در مورد برخورد موشک را تایید کرد و نخست‌وزیر کانادا، جاستین ترودو هم اعلام کرد که شواهد نشان می‌دهد که این هواپیما توسط یک موشک ایرانی ساقط شده‌است.

در روزهای بعد، پیگیری‌های دولت کانادا برای بازگرداندن باقیمانده پیکرهای قربانیان، حمایت از خانواده‌ها و فراهم کردن امکان شکایت آن‌ها از دولت جمهوری اسلامی در دادگاهی در ایالت آنتاریو کانادا، نقطه عطفی در سنت دادخواهی در میان ایرانیان بود.

کانادا با وجود این‌که از ۱۷شهریور۱۳۹۱، روابط دیپلماتیک و سیاسی خود را با جمهوری اسلامی قطع کرده بود، چند روز بعد از سرنگون شدن هواپیمای اوکراینی، با ایران تماس گرفت. 

ترودو، روز شنبه ۲۱دی۱۳۹۸،‌ در تماسی تلفنی با «حسن روحانی»، رییس جمهوری وقت در ایران، گفته بود که تهران باید تمام مسوولیت ساقط کردن این هواپیما، گرفتن جان ۱۷۶ نفر از جمله ۵۷ سرنشین  کانادایی آن را برعهده بگیرد.

برگزاری دادگاه در آنتاریو در پی شکایت شماری از خانواده‌ها علیه جمهوری اسلامی و محکومیت نظام در این دادگاه، از دیگر نقاط عطف سه سال تلاش مستمر برای یافتن حقیقت بوده است.

​​دادگاه عالی آنتاریو به ریاست قاضی «بلوبابا»، با بررسی شواهد در ماه مه۲۰۲۱ اعلام کرد که شلیک به پرواز پی‌اس۷۵۲، «اقدامی تروریستی و عامدانه» بوده است. 

این دادگاه همچنین در تاریخ ۳ژانویه۲۰۲۲ نیز، جمهوری اسلامی ایران را به پرداخت ۱۰۷ میلیون دلار کانادا به خانواده‌های شش نفر از جان‌باختگان شلیک سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به هواپیمای اوکراینی محکوم کرد.

جمهوری اسلامی؛ انکار جنایت، تهدید خانواده‌ها و بازداشت معترضان به جنایت

جمهوری اسلامی سه روز شلیک به هواپیمای اوکراینی را انکار کرد. بعد از آن در ۲۱دی‌ و تحت فشار افکار عمومی و دولت‌های غربی، در بیانیه‌ای پذیرفت که هواپیما نه در اثر نقص فنی، بلکه با شلیک موشک‌های سپاه پاسداران سرنگون شده است. البته، هرگز عمدی بودن شلیک را نپذیرفت.

هم‌زمان با اعلام این خبر در رسانه‌های ایران، دانشجویان و شهروندان در چندین شهر ایران به خیابان‌ها آمدند. اعتراضات بیشتر در مقابل دانشگاه‌های شریف، امیرکبیر و بهشتی شکل می‌گرفت و برای بیش از یک هفته به طول انجامید. 

در طول این یک هفته، بنا به گزارش رسانه‌های داخل ایران ده‌ها نفر بازداشت شدند. همان زمان، «غلامحسین اسماعیلی»، سخنگوی وقت قوه‌قضاییه، از بازداشت دست‌کم ۳۰ شهروند در جریان این تجمعات و اعتراضات خبر داده بود.

در نهایت برای ۲۷ نفر از معترضان، ۴۱ سال زندان صادر شد، در حالی‌ که بعد از سه سال، هنوز در دادگاه مربوط به هواپیمای اوکراینی، نام متهمان برای خانواده‌ها مشخص نیست.

در دو سال و یازده ماه گذشته، جمهوری اسلامی فقط دو جلسه از دادگاه مربوط به محاکمه عاملان شلیک به هواپیمای اوکراینی را برگزار کرد. اما به یک باره در ماه آخر، در یک هفته، چهار جلسه دیگر دادگاه برگزار شد؛ جلساتی که خانواده‌ها می‌گفتند جز آزار و اذیت آن‌ها چیز دیگری در پی ندارد.

پیش‌تر مادر «مهربان بدیعی»، از قربانیان هواپیمای اوکراینی به «ایران‌وایر» گفته بود که عدالتی در کار نیست. او همچنین گفته بود که «کیفرخواست بر مبنای خطای انسانی تهیه شده و در آن به نکاتی که خانواده‌ها تاکید داشتند، توجه نشده است. خانواده‌های کشته شدگان این کیفرخواست را قبول ندارند و می‌خواهند کیفرخواست بر اساس قتل عمد بازنویسی و در دادگاه مطرح شود.»

حالا در سالروز شلیک به هواپیمای اوکراینی، فراخوان‌هایی از سوی انجمن خانواده‌های قربانیان این پرواز برای ۱۸دی‌ در شهرهای مختلف جهان صادر شده و در ایران نیز چندین گروه فراخوان تجمع اعتراضی در تهران و برخی دیگر از شهرها داده‌اند؛ در میانه خیزشی که اول برای دادخواهی ژینا بود و حالا سوگوار، سازمانده و امیدوار به دادخواهی هزاران جان دیگر است.