آیا قرار دستگیری پوتین از سوی دادگاه بین المللی، خامنه‌ای را ترسانده؟

به فاصله کوتاهی پس از صدور قرار بازداشت «ولادیمیر پوتین» و دستیارش در امور حقوق کودک از سوی یکی از بخش‌های دادستانی دیوان بین‌المللی کیفری، «علی خامنه ای» در اولین سخنرانی خود در سال ۱۴۰۲ که به طور سنتی از مشهد انجام می‌دهد گفت «صریحا اعلام می کنیم حضور در جنگ اوکراین را قاطعا رد می‌کنیم». آیا خامنه‌ای که جمهوری اسلامی ایران را گرفتار مسائل متعددی داخلی و خارجی کرده، از عاقبت روسیه در جنگ با اوکراین و احتمال درگیر شدن ایران با تبعات آن واهمه پیدا کرده است؟

***

با وجود بلاتکلیفی سیاست خارجی ایران در برابر کشورهای اروپایی، مواضع تهران در ستایش از تجاوز نظامی روسیه به اوکراین، و تمجید از «ولادیمیر پوتین» صریح بوده است.

جمهوری اسلامی ایران از ابتدای تاسیس خود خصوصا در سه دهه ای که تحت حکمرانی علی خامنه ای قرار داشته، به طور صریح و علنی از جنگ و نبرد مسلحانه با هیچ کشور و میان هیچ دولت های دیگری حمایت نکرده بود اما این این خط قرمز اعلام نشده را سال ۱۴۰۱ در اوج بحران مشروعیت داخلی خود، قربانی روابط با روسیه و شخص «ولادیمیر پوتین» در ماجرای حمله به اوکراین کرد.

در حالی که انتظار می رفت ایران حملات همه جانبه و تجاوز نظامی روسیه به اوکراین را محکوم کند، مقام های جمهوری اسلامی که تا آن زمان درگیر پرونده سرنگون کردن هواپیمای مسافری اوکراین با ۱۷۶ مسافر بر فراز تهران بودند، ناباورانه به تقبیح سیاست های اوکراین در نزدیکی به غرب و تمجید حمله نظامی پوتین به اوکراین رو آورند. 

رسانه های حکومتی با استهزای «ولودیمیر زلنسکی» رییس جمهور اوکراین که پیش از رسیدن به این منصب کمدین بوده، روسیه را پیشاپیش برنده جنگ و تجاوز نظامی آن به اوکراین را «آغاز نظم جدید بین المللی» و «افول برتری نظامی و سیاسی دولت‌های غربی» عنوان می کردند. 

کار تا به آنجا پیش رفت که در جریان حضور پوتین در تهران، خامنه ای در سومین ملاقات خود با یک رهبر عضو شورای دائم امنیت، از تجاوز نظامی روسیه به اوکراین دفاع کرد و گفت که اگر پوتین به اوکراین حمله نکرده بود، اوکراین چنین کاری می کرد: ««در قضیه اوکراین، چنانچه شما ابتکار عمل را به دست نمی‌گرفتید، طرف مقابل با ابتکار خود، موجب وقوع جنگ می‌شد.»

به فاصله کمی پس از ملاقات خامنه ای و پوتین در تهران، مشخص شد که روسیه از پهپادهای انتحاری شاهد-۱۳۶ تولید جمهوری اسلامی ایران که هواپیماهای بدون سرنشینی هستند که با قصد تخریب به پرواز در می آیند، استفاده می کند. زلنسکی با یکی از این پهپادهای ساقط شده عکس گرفت و ایران را متهم به همکاری با روسیه در تجاوز نظامی به کشورش کرد.

انتقادها در ایران از مشارکت در جنایت های جنگی پوتین در اوکراین بالا گرفت و کار به جایی رسید که با آغاز اعتراضات کم سابقه ایرانیان که در از اواخر شهریور آغاز شد،  شهروندان ایرانی در تجمعات خارج از کشور خود بابت دخالت جمهوری اسلامی در فجایع جنگی روسیه، از شهروندان اوکراینی دلجویی می کردند و آنها به این دلجویی جواب می دادند.

خامنه ای در یکی از سخنرانی ها خود به انتقادها از فروش پهپادهای ایرانی به روسیه به صراحت گفت «ساخت تجهیزات پیشرفته‌ی موشکی و پهپادی که چند سال پیش از این می گفتند که اینها فتوشاپ است! وقتی که عکس هایش منتشر می‌شد، می گفتند این فتوشاپ است؛ حالا می‌گویند که پهپادهای ایرانی خیلی خطرناک است! چرا به فلان کس می‌فروشید، به فلان کس می‌دهید.» 

سرلشکر پاسدار «حسین سلامی» فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم فروش سلاح به روسیه را تایید کرده و به گفته بود «در زمینه پدافند هوایی، قدرت‌های برتر جهان را پشت‌‌سر گذاشته‌ایم، تا جایی که برخی ابرقدرت‌ها، خریدار تسلیحات ما هستند و پیشنهاد همکاری مشترک می‌دهند.»

جمهوری اسلامی ایران ابتدا در سطح وزیر خارجه اعلام می کرد که با جنگ مخالف است و پهپاد به روسیه نفروخته است اما با به نمایش گذاشتن شواهد استفاده وسیع و مکرر و روسیه از تسلیحات مرگبار جمهوری اسلامی، راهی باقی نماند تا اینکه «حسین امیرعبداللهیان» وزیر خارجه پذیرفت که ایران به روسیه پهپاد داده اما تعداد آن را کم و زمان آن را هم پیش از تجاوز نظامی به اوکراین اعلام کرد.

ردگیری هواپیماهایی که از ایران پهپاد به روسیه منتقل می کردند یا کشتی هایی که از روی دریای خزر این تسلیحات را به بنادر روسی می رسانند و سپس اعلام آمار روزانه استفاده از این پهپادها توسط اوکراین، راه تکذیب را برای جمهوری اسلامی دشوار کرده است. 

به واسطه گری عمان که حکومت آن در چهل سال عمر جمهوری اسلامی میانجیگر کاهش  تبعات عملکرد غیرمسئولانه جمهوری اسلامی برای منطقه بوده، مذاکراتی میان ایران و اوکراین بر سرو فروش این پهپاد انجام شد اما امیرعبداللهیان گفت اوکراینی ها «عکس های مخدوشی» ارائه کردند و نتوانستد ثابت کنند که پهپادهای ساخت ایران است و سپس در یک حرکت تبلیغاتی گفت از کجا معلوم که این ادوات اسراییلی نباشد.

اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا تاکنون رشته تحریم های متعددی علیه مقام های نظامی جمهوری اسلامی و شرکت های ساخت تسلیحات آن بابت تامین پهپادهای انتحاری برای روسیه در تجاوز نظامی به اوکراین اعمال کرده اند که در نوع خود از نظر تعداد افراد تحریمی، کم سابقه است و نشان می دهد که دولت های اروپایی و آمریکا شواهد کافی درباره دخالت جمهوری اسلامی در جنگ اوکراین با فراهم کردن پهپاد برای روسیه دارند.

در شش ماه اخیر که استفاده روسیه از پهپادهای جمهوری اسلامی علنی شده، در برخی از دوره های کوتاه از آن در تجاوز و حملات روزانه به اوکراین استفاده نشده که در ابتدا تصور می شد، ایران تامین پهپاد برای روسیه را متوقف کرده اما مدتی بعد مشخص شده که احتمالا ذخایر پهپادی روسیه از تسلیحات ایرانی خالی بوده و با ارسال مجدد از سوی ایران، استفاده از آن علیه اوکراینی ها از سرگرفته شده است.

ارزیابی نهادهای غربی در زمستان سال گذشته این بود که جمهوری اسلامی ایران آماده تامین موشک های بالستیک هم شده اما به نظر می رسد با جدی شدن تبعات فروش پهپاد، این فقره هنوز به وقوع نپوسته و با روشن شدن اینکه پیروز جنگ روسیه نیست، و موضوع دستگیری پوتین وارد ابعاد تازه تری شده، جمهوری اسلامی ایران احتمالا انگیزه تامین موشک را از دست داده باشد.

با این حال مشخص است که درگیر شدن ایران در جنگ با اوکراین، ترکیبی از سوءمدیریت و ارزیابی های اشتباه سیاسی و حقوقی در جمهوری اسلامی ایران بوده است. وابسته شدن تهران به حمایت های روسیه در شورای امنیت برای وتوی پیش نویس قطعنامه هایی که ایران را ناقض قطعنامه های این شورا در تامین سلاح برای حوثی های یمن می کرد و سپس حمایت های مبهم روسیه از جمهوری اسلامی در دوره سخت تحریم، ایران را به نحوی وامدار پوتین کرده که بازنگری فوری در همراهی با جنگ اوکراین و بازگشت از مسیر طی شده، سخت و فرار از عواقب آن احتمالا ناممکن شده است.

پوتین و دستیارش «ماریا لووا-بلووا» اینک از سوی دادستان شعبه مقدماتی در دیوان بین المللی کیفری متهم هستند که از طریق انتقال اجباری کودکان از مناطق اشغال شده اوکراین به داخل روسیه، مرتکب «جنایت جنگی» شده اند. پوتین یک عنوان اتهامی دیگر هم دارد که «خودداری از بکارگیری اختیارات در جلوگیری از ارتکاب جنایت بین المللی توسط دیگری مقام های روسیه» است.

واقعیت این است که دستور بازداشت پوتین بر خلاف آنچه دستگاه تبلیغاتی جمهوری اسلامی می گوید «نمادین» نیست بلکه ۱۲۳ کشور عضو دیوان بین المللی تعهد دارند تا در صورت سفر رییس جمهور کنونی روسیه و مشاورش، او را دستگیر کنند و تحویل دادگاه دهند.

جمهوری اسلامی هم خود به سبب سرکوب خونین شهروندان معترض در شش ماهه گذشته برای اولین بار از سوی گزارشگر ویژه شورای حقوق بشر سازمان ملل متهم به ارتکاب «جنایت علیه بشریت» شده و با تشکیل هیات حقیقت یاب بین المللی انتظار می رود، موضوع در ماه های آینده در ابعاد وسیع تر بین المللی مطرح شود. روسیه چندی پیش به دلیل تجاوز نظامی به روسیه از همین شورا اخراج شد و جمهوری اسلامی بخت زیادی برای همراهی پوتین در این راه با خود ندارد.

تلاش های سیاسی جمهوری اسلامی برای مصون نگه داشتن خود از همراهی با پوتین در تجاوز به اوکراین آغاز شده اما از آنجا که اصلی اساسی در حقوق وجود دارد که «انکار بعد از اقرار» را معتبر نمی داند در کنار یک سال حمایت لفظی و تسلیحاتی از روسیه، بخت چندانی برای رهایی از دامی که پوتین برای ایران پهن کرد و راهی که جمهوری اسلامی پیمود، وجود ندارد.

رییس چین در سفر به مسکو در تلاش است راهی برای پایان این نبرد نافرجام و کمک به روسیه بیاید. در این وضعیت، انتظار مودت و همراهی از پوتین برای ایران، دور از واقعیت های موجود و  سوابق پیشین روسیه است هر چقدر هم که صادر شدن قرار بازداشت علیه پوتین مقام های جمهوری اسلامی و رهبر ۸۴ ساله را از عواقب سیاست یک سال اخیر ترسانده باشد.