جای پای یک تبعه روسیه؛ درباره اختلاف اتمی آباده چه می‌دانیم؟

در حالی که رسانه‌های جمهوری اسلامی یک هفته پیش در اقدامی هماهنگ و با متونی مشابه از بسته شدن پرونده مرکز اتمی واقع در آباده استان فارس خبر دادند، گزارش «رافائل گروسی»، مدیرکل آژانس انرژی اتمی به شورای حکام مشخص کرد که این خبر صحیح نیست و حتی همکاری ایران کمتر از میزان مورد انتظار او بوده است. موضوع چیست و مساله تا چه حدی پیچیده است؟

***

مدیرکل آژانس انرژی اتمی دوشنبه پانزدهم خرداد ۱۴۰۲ به صراحت هم به شورای حکام گزارش داد و هم در یک کنفرانس خبری اعلام کرد که جواب‌های ایران درباره مرکز آباده در استان فارس را گرفته و با حسن نیت در حال ارزیابی آن است که از نظر فنی صحیح است یا نه اما این به هیچ وجه به منزله بسته شدن پرونده نیست.

او حتی یک موضوع مهم دیگر درباره مرکز آباده اعلام کرد که ارتباط مستقیم با پرونده «پی.ام.دی» یا ابعاد احتمالا نظامی برنامه اتمی جمهوری اسلامی دارد و تاکید کرد که سووالات آژانس درباره انجام آزمایش‌های انفجاری که در سلاح اتمی کاربرد دارد، هم‌چنان به قوت خود باقی است.

نام مرکز: آباده 

نام طرح: مریوان

پرونده اتمی «مریوان» نامی غلط انداز در انبوه گزارش و اخباری است که درباره پرونده اتمی جمهوری اسلامی منتشر می‌شود. مریوان نام بخشی از طرحی به نام «آماد» است که جمهوری اسلامی طی آن برنامه‌ای را دنبال می‌کرده است که به سختی بتوان گفت مرتبط با سلاح اتمی نیست.

طرح آماد به سرپرستی «محسن فخری‌زاده»، معاون پیشین وزارت دفاع و مرد پشت پرده اتمی ایران که آذر ۱۳۹۹ کشته شد، پیش می‌رفت. اما بر اساس گزارش آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، اندکی پیش از حمله امریکا و نیروهای ائتلاف به عراق در دوره «صدام حسین» در بهار ۱۳۸۲ کنار گذاشته شد.

در جریان ربودن بایگانی اتمی جمهوری اسلامی توسط اسرائیل، برای آژانس بین‌المللی انرژی مشخص شد که آثاری از اورانیوم طبیعی در مرکزی به نام «تورقوزآباد» وجود دارد؛ جایی که مقام‌های جمهوری اسلامی ابتدا با استهزا اتمی بودن آن را رد و آن‌جا را یک قالی‌شویی عنوان کردند اما آژانس خواستار بررسی موضوع شد و سرانجام با نمونه‌گیری‌‌های محیطی مشخص شد که ادعای اسرائیل صحیح بوده است.

اسناد ربوده شده اتمی ایران در دهم اردیبهشت ۱۳۹۷ توسط «بنیامین نتانیاهو»، نخست وزیر اسرائیل در آن کشور رونمایی شد. نتانیاهو می‌گفت که این اسناد در روز یازدهم بهمن ۱۳۹۶ از انبار آرشیو هسته‌ای جمهوری اسلامی در «شورآباد»، جایی نزدیک به تورقوزآباد خارج شده است.

اصالت اغلب اسناد که بعدها در گزارش‌های مدیرکل آژانس مورد استناد قرار گرفتند، به این شکل تایید شدند. این اسناد اطلاعات تازه‌ای از ابعاد برنامه اتمی جمهوری اسلامی روشن کرد که تاکنون برای آژانس مشخص نبود و به این ترتیب ابهامات تازه‌ای آفریده است که جمهوری اسلامی برای حل آن راه دشواری دارد.

 

اتحاد جماهیر شوروی و مرکز اتمی اعلام نشده آباده

 

 در مرکزی در آباده در استان فارس، جایی که قبلا به عنوان مرکز اتمی به بازرسان اعلام نشده بود، جمهوری اسلامی ایران دست به اقداماتی زده بود که آژانس از آن با عنوان «نشانه‌های آزمایش محافظ برای آماده‌سازی استفاده از آشکارسازهای نوترونی» نام برده است.

در بررسی‌های آژانس روشن شد که طرح مریوان با مطالعات و اقدامات یک تبعه روسیه به نام «واچسلاو دانیلنکو» در ساخت اتاق انفجاری در مرکز پارچین مرتبط است. 

فعالیت‌های مشکوک اتمی در پارچین یکی از مواردی بود که در پرونده پی.ام.دی بسته شد اما موضوع آباده عملا دوباره آن را زنده کرده است.

دانیلنکو، شهروندزاده اوکراین و تبعه روسی است که در فاصله سال‌های ۱۹۹۶ تا ۲۰۰۲ میلادی، در توسعه چاشنی هسته‌ای در مرکز تحقیقات فیزیک نظری در تهران، جایی که آن زمان زیر نظر «محمدجواد اردشیر لاریجانی» بود، فعالیت داشت اما به گفته خودش، نه برای ساخت تسلیحات اتمی.

پس از افشای سایت آباده، بازرسان خواهان بررسی محیطی شدند و سرانجام پس از کشمکش‌های طولانی با جمهوری اسلامی، در نمونه‌برداری‌های محیطی از آن، آثار انتقال اورانیوم طبیعی کشف شد. در اسناد به سرقت رفته از بایگانی اتمی ایران هم عکس‌هایی یافت شد که نشان می‌دادند جمهوری اسلامی یک دیسک اورانیوم را برای به دست آمدن براده‌هایی که در چاشنی انفجاری کاربرد دارد، زیر دستگاه دریل سوراخ می‌کند.

در جریان تحقیقات، بازرسان نشانه‌هایی کشف کردند که در گزارش مدیرکل به شورای حکام هم درج شد: «بر اساس تجزیه و تحلیل تصاویر ماهواره‌ای تجاری موجود، کامیون‌های مشاهده‌ شده در سایت مریوان و انبار تورقوزآباد بین اواسط اواخر بهار ۱۳۹۷ تا اواسط تابستان آن سال ویژگی‌های مشابهی داشتند.»

بازرسان آژانس در تورقوزآباد آثار نوعی اورانیوم فرآوردی شده پیدا کردند که مشخصات آن با اورانیوم فراوری شده‌ای که قبلا جمهوری اسلامی اعلام کرده بود، تفاوت دارد. معنای این وضعیت این است که جمهوری اسلامی ایران به احتمال فراوان دارای ذخایر اورانیومی است که آژانس از میزان و محل نگه‌داری آن هنوز هم اطلاع ندارد.

مدیر کل آژانس در تابستان ۱۴۰۱ اعلام کرد که  بررسی مرکز تورقوزآباد نشان می‌دهد درون کانتینرهایی که در این مکان انبار شده‌اند، مواد و یا تجهیزاتی هست که آلودگی هسته‌ای سطح بالایی دارند و برخی از آن‌ها از سایت اعلام نشده دیگری در ورامین به تورقوزآباد منتقل شده بودند.

بازرسان با بررسی مرکز ورامین دریافتند که فعالیت‌های اتمی انجام شده در آن، مبدا همه ایزوتوپ‌های اورانیوم تغییر یافته در تورقوزآباد را توضیح نمی‌دهند که معنی این وضعیت هم یعنی جمهوری اسلامی ایران یک مرکز اعلام نشده اتمی دیگر نیز دارد که آژانس فعلا از محل آن مطلع نیست.

این اسناد، پرونده «پی.ام.دی» یا پرونده «ابعاد احتمالا نظامی پرونده اتمی ایران» را که در جریان توافق «برجام» با تصمیم سیاسی امریکا و متحدانش بسته شده بود، دوباره گشوده است بدون آن که نام حساسیت برانگیز پی.ام.دی آورده شود.

جمهوری اسلامی پس از انکارهای طولانی سال ۱۴۰۱، اعلام کرد که آثار اورانیوم طبیعی یافت شده در آباده مربوط به فعالیت‌هایی هستند که در دوره اتحاد جماهیر شوروی، روس‌ها در آن‌جا انجام می‌دادند.

«بهروز کمالوندی» سال گذشته در جریان یک سخنرانی عمومی گفته بود: «ما گفتیم این‌ها موادی هستند که از سال‌ها قبل در زمان شوروی توسط شرکتی که در آن‌جا فعالیت می­‌کرده، آمده‌ است.» 

خرداد ۱۴۰۲، رافائل گروسی گرفتن چنین جوابی از ایران را تایید کرد و گفت آژانس بررسی آن را شروع کرده است و فعلا در این مرحله سوال دیگری ندارد تا نتیجه راستی‌آزمایی اظهارات ایران روشن شود. اما هم‌زمان اعلام کرد که موضوع آزمایش‌های انفجاری در آباده هم‌چنان مفتوح است.

همان‌طور که گفته شد، یافت شدن آثار اورانیوم در آباده نتیجه بررسی اسناد بایگانی ربوده شده اتمی جمهوری اسلامی بود. آژانس پس از دریافت اسناد بایگانی شده ایران که جمهوری اسلامی در نزدیک به دو دهه از ارایه آن به بازرسان خودداری می‌کرد، تحقیق روی مرکز اعلام نشده آباده را آغاز کرد.

تابستان ۱۳۹۸، متخصصان آژانس با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای از تخریب سازه‌ها در مرکز آباده مطلع شدند. بررسی‌های بیشتر مشخص کردند که طراحی‌های انجام شده در آباده با طراحی‌های پارچین کار یک شهروند روسی به نام «واچسلاو دانیلنکو» است.

روسیه به آژانس اعلام کرد که عمده فعالیت حرفه‌ای این فرد در کشور مبدا بوده است اما حضور او در ایران انکار نشد. آزمایش انفجاری در پارچین که پیش از سال ۱۳۸۳، یعنی قبل از حمله امریکا به عراق انجام شده، با فعالیت‌های اتمی اعلام نشده آباده در ارتباط است و به این ترتیب ممکن است آژانس برای اطلاع از پیشیه برنامه اتمی و وضعیت کنونی آن، بار دیگر موضوع پارچین را هم مفتوح کند.

به این ترتیب، حالا مشخص است که پرونده پی.ام.دی گشوده و با ابعادی نامشخص و آینده‌ای مبهم مواجه است؛ سه مرکز اتمی اعلام نشده در تورقوزآباد، ورامین و آباده که آژانس در سال‌های اخیر از وجود آن مطلع شده، یک مرکز احتمالی اعلام نشده که آژانس از روی نشانه‌های موجود به دنبال کشف آن است و اورانیوم فرآوری شده که احتمالا جایی دور از چشم بازرسان نگه‌داری می‌شود و سرانجام نامشخص دیسک اورانیومی که برای به دست آوردن براده با هدف آزمایش انفجاری سوراخ شده بود، بخش‌‌هایی از ابعاد نامشخص این پرونده هستند.

هر روز به ابعاد پیچیده برنامه اتمی جمهوری اضافه می شود و البته با وضع کنونی، راه درازی تا حل و فصل کامل بحران اتمی ایران در پیش است.

سخنان خرداد ۱۴۰۲ مدیرکل آژانس درباره ایران حاکی از پیشرفت محدود در زمینه پادمان‌ها و مسایل نظارتی است و نشان می‌دهد که جمهوری اسلامی تمایلی به همکاری برای ارایه پاسخ‌های کامل و واقعی ندارد و هم‌زمان در حالی که به سادگی نمی‌تواند ادعاهای فنی آژانس را رد کند، هم‌چنان به اتلاف وقت – الگوی رفتاری آشنای خود در این دو دهه- ادامه می‌دهد.