حصر صدای زنان؛ از سارا نائینی تا غزل شاکری

در جشن «خانه سینما» امسال، «رضا کیانیان» با زبان طنز به حذف صدای زنان اشاره کرد. زمانی که او و «غزل شاکری» برای اهدای تندیس بهترین تدوین روی سن رفتند، کیانیان پاکتی را که نام برنده روی آن نوشته شده بود، طرف غزل شاکری گرفت و از او خواست که برنده را اعلام کند: «آخه می دونید که غزل صدای خیلی خوبی داره؛ اون صداش رو که ما نمی‌تونیم بشنویم، می‌گم حداقل این رو بخونه.»

غزل شاکری که آواز را به طور جدی از 17 سالگی پی گیری ‌کرده، در مصاحبه‌ای با «ایسنا»، به راحتی درباره این موضوع حرف می‌زند: «من و خواهرم از بچگی می‌خواندیم. در 17 سالگی در گروه کر زیر نظر "مهدی نیک‌نام" فعالیت می‌کردیم اما به تدریج دیگر اعضای گروه از ایران رفتند و فقط من ماندم. در این سال‌ها خیلی دلی خوانده‌ام و خیلی اتفاقی زیر نظر استادان بزرگی چون آقای "احمد پژمان"‌، "سعید شهرام"‌ و "فردین خلعتبری" با گروه "دنگ‌شو" و "میلاد موحدی" همکاری‌های بسیاری خوبی داشته‌ام.»

غزل ابایی ندارد از این که اعلام کند سال‌ها با اسم مستعار می‌خوانده است: «به دلیل محدودیت های موجود، تا مدت‌ها با اسم مستعار می‌خواندم. حتی در برخی از محصولات مشترک ایران و فرانسه هم خوانده ام. جالب این جا است که تا مدت‌ها صدای من را به گلشیفته فراهانی نسبت می‌دادند!»

در سریال پرمخاطب «شهرزاد»، در کنار بازی در نقش «آذر»، کلیپ‌هایی هم با استفاده از صدای او برای بازخوانی تصنیف قدیمی «حدیث آشنایی» برای پخش در این سریال تولید شد. کلیپ‌ها از طریق شبکه یوتیوب و به شکل غیر رسمی منتشر شدند اما صدای غزل شاکری به تنهایی در هیچ‌کدام از قسمت‌های سریال جای نگرفت. فقط در بخش کوتاهی، او تصنیف «دوش، دوش» را با دو بازیگر دیگر هم‎خوانی کرد.
یک منبع مطلع به «ایران‌وایر» می‌گوید: «هم‎خوانی غزل شاکری هم بارها اصلاح شده، قسمت‌هایی حذف شده و مورد بازبینی قرار گرفته بود تا توانست مجوز نمایش خانگی را از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بگیرد.»

این فقط تجربه غزل نبوده، «نوشین طافی»، یکی از کسانی است که هم‎خوانی‌ او هم مورد انتقاد قرار گرفت و انتشار آلبومش با جنجال و تعویق و در نهایت اصلاحاتی انجام شد. پس از رونمایی از آلبوم «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» که با خوانندگی نوشین طافی و «محسن کرامتی» انتشار یافت، بسیاری از تندروها به وزیر ارشاد اعتراض کردند، اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی خواستار استیضاح  «علی جنتی»، وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی شدند و دفتر موسیقی وزارت ارشاد بیانیه ای صادر کرد و توضیح داد این آلبوم تک خوانی نبوده است.
اما تندروها قانع نشدند. خبرگزاری «فارس» گزارش داد «ناصر مکارم شیرازی» و «حسین نوری همدانی»، دو مرجع تقلید شیعه ساکن قم در کلاس‌های درس خارج از فقه خود عملکرد وزارت ارشاد را نقد و اعلام کرده‌اند آوازخوانی زنان حرام است.

یکی از دست‌اندرکاران آن آلبوم می‌گوید: «همه حرف شان این بود که صدای نوشین طافی بلندتر از صدای "محسن کرامتی" است. کلی اذیت کردند تا بالاخره با اصلاح، اجازه انتشار و فروش داده شد.»

ماجراهای جنجالی آلبوم «تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم» روی هم‎خوانی زنان در دیگر گروه‌های موسیقی هم اثر گذاشت و «پری ملکی»، سرپرست گروه آواز «خنیاگر» یکی از  عجیب‌ترین سانسورهای عمر بیست و چند ساله کاری‌ خود را تجربه کرد.

او در اختتامیه یک جشنواره دانشجویی، با ارکستر «آکادمی هنر» به عنوان هم‎خوان مشغول اجرای برنامه بود که میکروفن او و دیگر هم‎خوان های زن قطع می‌شود. «امین سالمی»، سرپرست ارکستر آکادمی هنر به روزنامه «شرق» گفته بود: «گروه ما دارای یک خواننده مرد و دو هم‌خوان زن بود. بعد از تمام‌ شدن اجرا، تماشاگران گفتند صدای هم‌خوان‌های زن‌ از میکروفن‌ها پخش نشده بوده. پس از پی گیری‌هایی که انجام دادیم، متوجه شدیم صدای آن ها تنها از طریق باندهایی که برای پخش صدا روی سن قرار داشته‌اند، پخش شده است. وقتی برای بررسی این مشکل به سراغ صدابردار رفتم، او گفت که قبل از اجرا، افرادی با در دست‌ داشتن بی‌سیم به او دستور داده‌اند صدای هم‌خوان‌های زن را قطع کند.»

بعضی از خوانندگان زنی که سانسور در ایران را تجربه کرده‌اند، عطای خواندن در ایران را به لقایش بخشیده‌اند و از کشور خارج شده‌اند؛ مثل «سارا نائینی» که خوانندگی را از 18 سالگی شروع کرد و در بیست و چند سالگی به اوج شهرت رسید. وقتی اوایل دهه 80 در کنسرت «علیرضا عصار» قطعه ای از آهنگ «ویتنی الیزابت هیوستن» را خواند، بسیاری را غافلگیر کرد اما از همان وقت هم گرفتار سانسور شد: «شب اول که این قطعه را خواندم، وقتی صدای جیغ و سوت و دست تماشاگران را شنیدم، شوکه شدم. توقع این حجم از ابراز احساسات را نداشتم.»

از اجرای سوم به بعد، محدودیت‌های او آغاز می‌شود: «اول گفتند دیگر دست هایت را تکان نده، سپس گفتند آهسته تر بخوان و صدا را پایین آوردند، بعد نور را از روی من برداشتند و سرانجام در شب آخر اجرا گفتند دیگر نخوان. خیلی دلم سوخت اما به هرحال 10 شب اجرا کرده بودم.»

«مهسا وحدت» و «مرجان وحدت» هم که هر دو از شاگردان پری ملکی بودند، بارها سانسور را تجربه کرده اند و هرگز نتوانسته اند در ایران تک‌خوانی کنند. مهسا چندسال پیش به مجله «فیگارو» گفته بود: «صدای ما در کشورمان خاموش است. در کشور من فقط صدای مردان شنیده می‌شود.»

پس از اجراهایی که خارج از ایران برگزار کردند، رفتن روی صحنه در ایران برای آن ها ممنوع شد. مهسا و مرجان وحدت برای اعتراض به این ممنوعیت، سال ۹۱ ویدیویی را در پشت بام یک خانه در ایران ضبط کردند و آن را در یوتیوب به اشتراک گذاشتند.

«مهدیه محمدخانی» یکی از قربانیان پخش کلیپ‌های تک خوانی‌ خود در یوتیوب است. او یکی از خوانندگان گروه «ماه بانو» است که به سرپرستی «مجید درخشانی» به اجرای برنامه می‌پردازد. پس از انتشار ویدیوهای تک‌خوانی او در کنسرت های خارج از کشور، درخشانی و خوانندگان گروه وی ممنوع الخروج اعلام شدند و بارها مورد بازجویی قرار گرفتند.

مجید درخشانی در این رابطه به «ایران‌وایر» گفت: «من و اعضای گروه تا به حال چند بار از سوی ماموران امنیتی برای ارايه توضیحات احضار شده‌ایم و درباره حضور خوانندگان زن در گروه و کلیپی که برای معرفی گروه ساختیم و در یوتیوب قراردادیم، مورد سوال قرار گرفته‌ایم.»

او اضافه کرد که به برخی از اعضای گروه در حین بازجویی توهین شده است.

به تازگی خبری از کار‌های جدید گروه «ماه بانو» و مهدیه محمدخانی منتشر نشده است. یکی از کارشناسان حوزه موسیقی می‌گوید: «مجوز گرفتن این گروه دیگر دشوار شده است. برای خانم محمدخانی هم کار سخت شده چون ارشاد به شدت به آن‌ها حساس است و بارها برای اجراهای خارج از کشور هم از آن ها تعهد گرفته اند.» 

مجید درخشانی یکی از کسانی است که همیشه با این سانسور مقابله کرده است. او به «بی بی سی» گفته بود: « به خاطر این ممنوعیت و هدر رفتن استعداد زنان هنرمند، احساس گناه می‌کنم.» 

او تنها موسیقی‏دانی نیست که به شدت با این سانسور مخالف است. «حسین علیزاده» در کتاب «درباره موسیقی ایران» می‌نویسد: «یکی از عواملی که باعث شد با قاطعیت روی هم‎نوایی کار کنم، ممنوعیت صدای زن بود. این ممنوعیت به من این انگیزه را داد که در آثارم، حداقل در شکلی که حضورش احساس شود، صدای زن وجود داشته باشد.»

«محمدرضا شجریان» یکی دیگر از مخالفان حذف صدای زنان است. او بارها تاکید کرده است صدای زن حذف شدنی نیست. با این‌حال، برای اعمال سانسور، حرف اساتید موسیقی جدی گرفته نمی‌شود. مهم این است که صدای اعتراضی از قم شنیده نشود.