سربازی طلاب، اجباری است یا اختیاری؟

پادگان «امام صادق» در جاده قم – اصفهان واقع شده و اسم دقیق آن پادگان «تیپ مستقل ۸۳ امام صادق» است. این تیپ سال ۶۵ تشکیل شد. در دوران جنگ ایران و عراق، طلبه‌ها در قالب «هنگ طلاب» به جبهه اعزام می‌شدند. 
«مجتبی ذوالنور»، روحانی تندرو مشهور که سال گذشته موفق شد به عنوان نماینده قم وارد مجلس شورای اسلامی شود، از سال ۶۵ تا ۸۷ فرمانده این تیپ بود: «زمان جنگ حساب کردیم ۲۱ کانال در اعزام طلبه نقش دارند... به فکر افتادم لازم است سازمانی درست شود که طلبه‌ها را سازمان‏دهی کند... سال ۶۴ رفتم خدمت مقام معظم رهبری که آن زمان رییس‌جمهوری بودند، گفتند خیلی خوب است، برو پیش آقای هاشمی... آقای هاشمی هم گفتند خیلی خوب است... لذا اول سال ۶۵ با حضور آیت الله "بهاالدینی" و دکتر حسن روحانی به نمایندگی از آقای هاشمی این تیپ اعلام موجودیت کرد.»

رابطه تیپ مستقل ۸۳ امام صادق با طلبه‌ها پس از جنگ هم حفظ و تبدیل به مهم‌ترین کانون آموزش نظامی طلبه‌ها شد.

به گفته «حسین طیبی‌فر»، فرمانده فعلی تیپ، طلبه‌هایی که آموزش نظامی می‌بینند، بسیجی هستند و برای آن‌که خدمت آن‌ها در بسیج به عنوان سنوات مثبت در سربازی محسوب شود، باید دوره تکمیلی بسیج را در این مراکز بگذرانند تا دیگر نیاز به گذراندن دوره آموزشی سربازی نداشته باشند. دوره‌های آموزشی در شرایطی برگزار می‌شوند که شمار طلاب برای آموزش نظامی دوران خدمت سربازی به سقف مورد نظر برسد؛ یعنی حداقل ۱۰۰ نفر.

دوره آموزشی در این پادگان در حال حاضر دو هفته است و هزینه برگزاری آن را نهاد اعزام کننده می‌پردازد. در واقع، این دوره به عنوان شروع دوران جایگزین سربازی طلبه محسوب می‌شود. اگر به فرض، او قرار باشد دو سال در آموزش و پرورش به عنوان سرباز معلم خدمت کند، آموزش و پرورش هزینه دو هفته آموزش نظامی را می‌پردازد.

طلاب سرباز در این پادگان دوران آموزش نظامی مانند میدان تیر، خشم شب و نگهبانی دادن را می‌گذرانند. آن ها البته لازم نیست موهای‌ خود را مانند سربازان عادی از ته بتراشند. برخی از این طلاب که در وبلاگ‌های مجازی می‌نویسند، نقل کرده‌اند که رفتار فرماندهان با آن‌ها با حفظ «حرمت» روحانیت است.‌ برخی دیگر هم گفته‌اند تمامی فرماندهان و افسرانی که با سربازها در ارتباط هستند، روحانی‌ هستند.

این موارد برای روحانیونی است که می‌خواهند به نیروهای مسلح وارد شوند. در غیر این صورت، به دلیل اجباری بودن سربازی برای روحانیون، فعالیت‌های تبلیغاتی در روستاها یا نهادها به مثابه خدمت سربازی در نظر گرفته می‌شود. در نتیجه، از خدمت سربازی مانند غیرروحانیون معاف هستند. اما آن‌ها برای خارج شدن از ایران یا استخدام در وزارت‌خانه‌ها نیاز به کارت پایان خدمت دارند.

بنا بر مصوبه ۲۳۲ «شورای عالی حوزه‌های علمیه» و با موافقت ستاد کل نیروهای مسلح، طلبه هایی که از ۲۴ اردیبهشت ماه ۱۳۷۴ به بعد به ماموریت‌های فرهنگی، تبلیغاتی و تدریسی اعزام شده‌ بودند، توانستند در قالب طرح «کفیل»، کارت پایان خدمت دریافت کنند. شرایط استفاده از آن طرح، قبولی سطح یک (معادل فوق دیپلم)  و گذراندن دوره آموزش نظامی بود.

طرح ویژه خدمت سربازی طلبه ها نیز دو سال بعد با موافقت رهبر جمهوری اسلامی به تصویب رسید تا افراد با فعالیت تبلیغاتی و فرهنگی در نهادهایی خاص خدمت سربازی را طی کرده و کارت پایان خدمت دریافت کنند. نمایندگی ولی فقیه در جهاد کشاورزی، نهاد و نمایندگی مقام رهبری در دانشگاه‌ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان عقیدتی سیاسی ناجا، شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه، ستاد احیا زکات سازمان اقاف و امور خیریه و ستاد اقامه نماز از جمله این نهادها هستند.

براساس این طرح، فعالیت طلاب بسیجی در پایگاه‌های بسیج یا گذراندن دوره نظامی از سوی بسیج نیز باعث کسر خدمت سربازی می‌شود. 
فروردین ۱۳۹۵ آموزش و پرورش هم به این‌ نهادها پیوست و فعالیت روحانیون در آموزش و پرورش نیز به مثابه خدمت سربازی در نظر گرفته شد.

به گفته حجت الاسلام «محمود ملک‌وار»، معاون امور طلاب و دانش‌آموختگان حوزه‌های علمیه ایران، هر ساله ۵۰۰ طلبه در قالب سرباز طلبه به آموزش و پرورش می‌پیوندند. شرایط آن‌ها هم گذراندن حداقل سطح یک حوزه است؛ بدون فراگیری تخصص در مورد نحوه برخورد با کودکان و دانش‌آموزان.

البته خرداد ماه ۱۳۸۹ شورای عالی حوزه علمیه مصوب کرده بود طلاب در ازای انجام ماموریت‌های تبلیغاتی و تدریسی، معافیت دایم دریافت خواهند کرد. حالا روحانیون ضمن فعالیت تدریس می‌توانند کارت پایان خدمت هم دریافت کنند تا برای استخدام در برخی وزارت‌خانه‌ها و همین‌طور ورود و خروج از کشور با مشکل مواجه نشوند.

از همین‌رو، ستاد کل نیروهای مسلح نهادهایی را که در طرح‌های به خدمت گیری روحانیون همکاری می‌کنند، مورد تشویق قرار می‌دهد. سردار «موسی کمالی»، رییس اداره سرمایه انسانی سرباز این ستاد گفته است سالانه ۴۰۰ هزار سرباز در ستاد نیروهای کل مسلح به کار گرفته می‌شوند که برخی از آن‌ها اطلاع درستی از مبانی دینی و ارزشی و مسایل شرعی ندارند: «اگر طرح خدمات روحانیون به درستی به کار گرفته شود، بسیاری از مشکلات عقیدتی جوانان برطرف می‌شود.»

برای همین هر سازمانی از این طرح به خوبی استفاده کند، 10 درصد به سهمیه‌اش اضافه می‌شود.

گفتنی است تا قبل از سال ۱۳۴۲، هیچ روحانی به خدمت سربازی نمی‌رفت. اما پس از آن، برای روحانیت تمام دوران تحصیل تا پایان آن، سربازی محسوب می‌شو‌د؛ یعنی تا ۵۰ سالگی. اگرچه به محض اتمام یا ترک تحصیل، آن‌ها باید خود را برای خدمت وظیفه معرفی کنند وگرنه سرباز فراری محسوب می‌شوند.

اوایل سال ۴۲ و اندکی پس از درگیری‌های مدرسه «فیضیه» قم که رویارویی مستقیم روحانیت و شاه بود، شاه خدمت سربازی را برای روحانیون اجباری اعلام کرد. کامیون‌های نظامی با همراهی پلیس مسلح مقابل محل تدریس روحانیون منتظر می‌ایستادند و به محض خروج، آن‌ها را دستگیر و به سربازی اعزام می‌کردند. 
یکی از پر سر و صداترین اعزام‌ها، اعزام آیت‌الله اکبر هاشمی‌رفسنجانی به پادگان «باغشاه» بود. او به همراه برخی از طلاب در جلسه درس آیت‌الله «علی مشکینی» دستگیر و به سربازی اعزام شد. روح الله خمینی در واکنش گفته بود: «شما هرجا باشید، سرباز امام هستید. آقای رفسنجانی را هم بردند، او باید با اسلحه آشنا شود. ما به آن‌ها احتیاج داریم.»

هاشمی رفسنجانی در نامه‌ای پس از تجربه یک ماه سربازی، به خمینی گفته بود چنین برنامه‌ای برای طلاب مفید است: «با استفاده از اسلحه آشنا می‌شویم. نظام جمع و دویدن و سحرخیزی و ورزش صبحگاهی برای طلبه‌ها سودمند است. ارزش برتر تاثیری است که ما روی افسران و درجه‌داران داریم. اگر سطح وسیعی طلبه‌ها را به سربازخانه‌ها بیاورند، چه بسا در ارتش زمینه تحولی شد.»

با انقلاب ۵۷ و روی کار آمدن روحانیون، اجبار خدمت نظام وظیفه برای روحانیون مانند دیگر شهروندان لغو شد و پس از جنگ نیز اندک اندک مکانسیم‌های جایگزین برای آن پیشنهاد و اجرا شد. برخی چنین تغییراتی را در خدمت اجباری برای روحانیون تبعیض آمیز می دانند.

«رضا» یکی از روحانیونی است که برای دریافت کارت پایان خدمت، داوطلبانه خود را برای شرکت در سربازی معرفی می‌کند: «اجبار سربازی برای طلبه‌ها هم‏چنان باقی مانده و فقط شکل آن متفاوت شده است. طلبه‌ها تا زمانی‌که درس می‌خوانند، هر سال کارت‌شان را تمدید می‌کنند. آن ها می‌توانند تا ظهور امام زمان هم درس بخوانند اما ضمن تحصیل، به اختیار خودشان می توانند درخواست انجام خدمت وظیفه بدهند. من هم دلم می‌خواست پاسپورت بگیرم، برای همین به سربازی رفتم.»

البته دوران سربازی رضا در دانشگاه «امام حسین» قم انجام شد؛ بدون گذراندن دوره آموزشی: «دانشگاه امام حسین سهمیه داشت. خود آن‌ها با حوزه نظام وظیفه نامه‌نگاری کردند و من به عنوان محقق که روی جرم و جنایت در شهرهای مذهبی تحقیق می‌کردم، دوران سربازی‌ خود را گذراندم. تا وقتی که نام طلبه‌ها در شورای مدیریت حوزه ثبت است، فقط به اختیار خودشان به سربازی می‌روند؛ یعنی هم اجباری است و هم اختیاری.»

به گفته رضا، اگر طلبه‌ها از تحصیل انصراف بدهند، ناچارند دو هفته آموزشی را هم بگذرانند؛ مگر آن‌که اقدام به خرید سربازی کرده و کارت پایان خدمت دریافت کنند. البته محل گذراندن سربازی هم انگار به ارتباطات بستگی دارد: «بستگی به روابط طلاب دارد؛ مثل هر شهروند دیگری. به این شکل نیست که طلبه‌ها اتوماتیک در نهادی مشغول به گذراندن سربازی شوند. حتی طلبه‌هایی داریم که سربازی خود را در مدارس خارج از کشور می‌گذرانند. عزیزدردانه که باشی، همه جا برایت جا هست. این وضعیت برای طلبه‌ها که ممکلت هم در اختیار روحانیون است، راحت‌تر است.»