داستان ایران در کتاب خاطرات جام جهانی؛ تاج گذاری ایران

هنوز بر سر این که نخستین تیم ملی فوتبال ایران چه زمانی شکل گرفت، مناقشه است. فدراسیون ایران سال ها است که می گوید فوتبال از سال 1926 میلادی در ایران رسما تشکیل شده؛ یعنی چهار سال پیش از اولین دوره جام جهانی فوتبال. ولی فدراسیون جهانی نخستین بازی رسمی تیم ملی ایران را در سال 1941 میلادی ثبت کرده است؛ دیدار مقابل افغانستان در کابل.

تولد تیم ملی فوتبال اتفاق فرخنده ای بود و «محمدرضا پهلوی» در تربیت بازیکنان و شکل دادن تیم نقشی ویژه داشت. دلیل آن هم علاقه قلبی و شخصی شاه و خانواده اش به فوتبال بود. از دهه 30 خورشیدی، آرام آرام باشگاه های ورزشی در ایران متولد شدند، در دهه 40 به بلوغ رسیدند و در دهه 50 اوج گرفتند. سال 1347 (1968 میلادی) ایران به نخستین قهرمانی خود در «جام ملت های آسیا» رسید. این مسابقات فقط با حضور پنج تیم در تهران برگزار شده بود. فوتبال ایران آن روزها هنوز به جام جهانی به شکلی جدی فکر نمی کرد.

آغاز انتخابی برای آسیا

جام جهانی از سال 1966 برای آسیا رسمیت پیدا کرد. بعد از جنگ جهانی، تیم ها برای شرکت در جام جهانی به طور گزینشی انتخاب می شدند و دیگر فدراسیون جهانی فوتبال به صورت مستقل و بدون برگزاری رقابت های انتخابی، از تیم های ملی مورد نظرش دعوت نمی کرد.
سال 1966 کره شمالی به جام جهانی رسید. سال 1970 ایران اصلا در انتخابی جام جهانی حضوری پررنگ نداشت. جالب این که دو سال قبل (سال 1968 میلادی)از آن  ایران قهرمان آسیا شده بود.

در سال 1974، برای نخستین بار ایران برای رسیدن به جام جهانی جنگید اما در یک قدمی آن متوقف شد. «محمود بیاتی» نخستین مردی بود که برای صعود ایران به جام جهانی در نقش سرمربی جنگید. انتخابی آسیا ابتدا در چهار گروه انجام شد و ایران در گروه 3 با کره شمالی، کویت و سوریه رقابت کرد. مسابقات به صورت رفت و برگشت در تهران انجام شدند و ایران با چهار برد، یک تساوی و یک شکست، به دور نهایی راه یافت. در دور نهایی، ایران با استرالیا روبه رو شد که در ملبورن با سه گل شکست خورد اما در بازی برگشت، با دو گل، پیروز از زمین بیرون آمد. اما برای صعود، ایران یک گل کم آورد.

چهار سال بعد، «حشمت مهاجرانی» تیم را برای رسیدن به جام جهانی در دست گرفت. مرحوم «ناصر حجازی» از دیدار دوباره ایران و استرالیا در این مرحله، به عنوان یکی از آرزوهای بزرگ عمر بازیگری خود یاد کرده بود: «ما می خواستیم انتقام بگیریم.»

در روزهایی که جام جهانی با 16 تیم برگزار می شد و فقط یک نماینده از آسیا جواز حضور در جام جهانی را به دست می آورد، ایران در دور مقدماتی، مقابل سوریه و عربستان و در مرحله دوم، با استرالیا، کره جنوبی، کویت و هنگ کنگ رقابت کرد. تیم ملی ما در آن سال با شش برد و دو تساوی و کسب 14 امتیاز، به عنوان تنها نماینده آسیا به جام جهانی راه یافت.

ایران هم در سیدنی با گل «حسن روشن» و هم در تهران با گل «غفور جهانی»، مقابل استرالیا پیروز شد. آن زمان از آسیا و اقیانوسیه فقط یک تیم به جام جهانی فوتبال می رسید.

روزهای خاکستری

«کارلوس کی روش»، سرمربی تیم ملی ایران در بدو ورودش به تهران گفته بود فوتبالی را در دست گرفته که به صعود یکی در میان به جام جهانی عادت کرده است. این صعودها یکی در میان بودند اما بخشی از تاریخ شاید برای کارلوس کی روش بازگو نشد.

پس از انقلاب، جنگ آغاز شد. پیش از انقلاب، «کامبیز آتابای» به عنوان رییس فدراسیون فوتبال ایران و رییس کنفدراسیون آسیا، در تلاش بود میزبانی جام جهانی فوتبال را به ایران بیاورد. پس از آغاز جنگ، ایران به عنوان آخرین کشور آسیایی که طعم حضور در جام جهانی را چشیده بود، مجبور به انصراف از رقابت های انتخابی شد. فدراسیون فوتبال ایران در نامه ای خطاب به فدراسیون جهانی فوتبال، وقوع جنگ نظامی با عراق را بهانه ای برای عدم حضور در این رقابت ها عنوان کرد.

چهار سال بعد، یعنی در رقابت های انتخابی 1986، ایران باز هم از حضور در انتخابی جام جهانی مکزیک انصراف داد. ایران و عراق هم چنان درگیر جنگ نظامی بودند.

دو دوره وقفه برای خاکستری شدن روزهای فوتبال ایران کفایت می کرد. قهرمان سه دوره پیاپی جام ملت های آسیا و تیمی که سال 1978 به جام جهانی رسید، بیش از 10 سال به غار فراموشی رفت.

تیمی که برگشت و باید در انتخابی جام جهانی 1990 می جنگید، محصول یک لیگ غیرحرفه ای و غیرمتمرکز، فوتبالی گسسته، فدراسیونی بی ثبات و البته اعتصاب دسته جمعی بازیکنان فوتبال ایران در سال 1365 خورشیدی بود.

شهریور ماه آن سال، 14 بازیکن تیم ملی ایران که پس از سال ها می خواست در رقابت های آسیایی سئول شرکت کند، با انتشار نامه ای، از تیم ملی کنار کشیدند. پس عجیب نبود که در انتخابی جام جهانی 1990، وقتی با چین، تایلند و بنگلادش در مرحله نخست روبه رو شدیم، حتی به مرحله گروهی هم صعود نکردیم. ایران به خاطر تفاصل گل کم تر نسبت به چین حذف شد. نکته جالب در مورد تیم ایران، حضور دو سرمربی طی شش بازی رفت و برگشت بود. محصول مشترک این دو، اولین شکست و ناکامی در راه جام جهانی پس از انقلاب بود.

فوتبال ایران برای بازگشت به وضعیت بهتر در فوتبال آسیا، هم زمان می خواست و هم آینده نگری. نهایتِ آینده نگری فدراسیون، ادامه همکاری با «علی پروین» شد. علی پروین در بازی های آسیایی 1990 پکن تیم ایران را قهرمان آسیا کرد. در جام ملت های 1992 هیروشیما، در همان مرحله گروهی حذف شد ولی باز هم روی نیمکت تیم ملی ماند. تیمی که در مقدماتی جام جهانی 1994 حاضر شد را می توان با فاصله ای فاحش، بدترین تیم نیم قرن اخیر فوتبال ایران دانست.

در مرحله مقدماتی، سوریه، عمان، تایوان و میانمار با ایران هم‎گروه شدند. میانمار پس از شروع بازی ها انصراف داد. بازی ها به صورت رفت و برگشت در دو کشور ایران و سوریه برگزار شدند و ایران با سه پیروزی و سه تساوی، به مرحله بعد صعود کرد. دور نهایی با حضور شش تیم ایران، کره شمالی، کره جنوبی، عربستان، عراق و ژاپن در دوحه انجام شد و ایران با دو برد و سه باخت و کسب چهار امتیاز، در رده پنجم قرار گرفت. دست‏آورد آن تیم، فقط کشف «علی دایی» بود.

ظهور نسل طلایی

علی پروین دو سال بعد تیمی که «محمد مایلی کهن» برای حضور در جام ملت های آسیا به امارات برد را بدترین تیم تاریخ فوتبال ایران دانست. همان تیم، با چهره ای جوان در دبی، به مقام سوم جام ملت های آسیا رسید، عربستان را سه بر صفر شکست داد و پیروزی تاریخی شش بر دو مقابل کره در همان جام رقم خورد.

تیم جوان مایلی کهن باید به یک حسرت 20 ساله پایان می داد. ایران در مرحله گروهی، با پنج پیروزی و یک تساوی در دو مرحله رفت و برگشت مقابل قرقیزستان، مالدیو و سوریه، به مرحله بعد رسید. در مرحله نهایی، با چین، عربستان، کویت و قطر در گروه A هم‎گروه شد. حکایت این جام آن قدر عجیب بود که «مصطفی هاشمی طبا» به عنوان رییس وقت سازمان تربیت بدنی کتابی با عنوان «داستان یک صعود» نوشت.

ایران برای رسیدن به جام جهانی در بازی آخر مقابل قطر فقط یک پیروزی می خواست. اما درگیری پیش از بازی در رخت‎کن میان بازیکنان و کادر فنی و همین طور اتفاقات رخ داده در جریان بازی (مشتی که کریم باقری به صورت بازیکن قطری کوبید)، یکی از تلخ ترین شب های فوتبال ایران را رقم زد. قطر در دوحه ایران را دو بر صفر مغلوب کرد. آن شب، پایان زندگی محمد مایلی کهن در تیم ملی ایران بود.

«والدیر ویرا» برای سرمربی گری تیم «امید» از برزیل به ایران آمد اما جانشین مایلی کهن در تیم ملی شد. او سرمربی گری در ایران را با شکست مقابل ژاپن در بازی پلی آف تیم های دوم گروه ها آغاز کرد. ژاپن برای نخستین بار به جام جهانی رسید و ایران باید باز هم با استرالیا دیدار می کرد. فوتبال ایران برای پایان بغض 20 ساله اش، به معجزه ملبورن نیاز داشت.

سهمیه آسیا برای رقابت های جام جهانی 1998 فرانسه، سه و نیم تیم بود. تیم بازنده در مرحله پلی آف باید با استرالیا دو دیدار رفت و برگشت برگزار می کرد. ایران در بازی رفت، با تک گل «خداداد عزیزی» به تساوی یک بر یک رسید. در بازی برگشت، دروازه ایران ابتدا دو گل از بهترین تیم تاریخ فوتبال استرالیا خورد؛ تیمی که «مارک بوسنیچ» «دروازه بان «استون ویلا» و بعد «منچستر یونایتد») را درون دروازه و 
«ند زلیچ» از باشگاه «مونیخ 1860»، «مارک ویدوکا» از باشگاه «سلتیک»، «هری کیول» مهاجم افسانه ای باشگاه های «لیدز» و «لیورپول» را کنار «کرگ فاستر»، «استون لازاریدیس» یا «اورلیو ویدمار» در ترکیب خود داشت.

ایران در سه دقیقه با گل های «کریم باقری» و خداداد عزیزی، به بازی برگشت و به خاطر گل زده در زمین حریف، به جام جهانی صعود کرد. این پایان یک حسرت 20 ساله بود. مردم ایران برای اولین بار در خیابان های تهران جشن صعود گرفتند. «محمد خاتمی»، رییس جمهوری وقت ایران این شادمانی خودجوش را نشانه ای از وحدت مردم در روزهای حساس دانست.

آغاز نوسان

انتخابی جام جهانی 2002 باورنکردنی ترین حذف برای ایران بود. پس از صعود به جام جهانی، دوباره قهرمان بازی های آسیایی تایلند شدیم. در جام ملت های لبنان، مقابل کره جنوبی شکست خوردیم و به جمع چهار تیم نرسیدیم. «محسن صفایی فراهانی»، رییس وقت فدراسیون فوتبال ایران سراغ «میروسلاو بلاژویچ»، سرمربی تیم ملی کرواسی در جام جهانی فرانسه رفت. او و «برانکو ایوانکوویچ» تیم ملی کرواسی را برای نخستین بار به جام جهانی رسانده و با شکست دادن تیم هایی مانند آلمان و هلند، به مقام سوم جهان رسیده بودند؛ عنوانی که کرواسی تا امروز آن را تکرار نکرده است.

ایران در مرحله نخست انتخابی، با گوام، تاجیکستان و میانمار هم‎گروه شد. پیروزی 19 بر صفر ایران مقابل گوام، یک سال به عنوان پرگل ترین پیروزی یک تیم ملی در فیفا ثبت شد. سال بعد استرالیا این آمار را دو بار شکست؛ اول تیم ملی تونگا را 22 بر صفر شکست داد و دو روز بعد مقابل تیم «ساموا امریکا» به پیروزی 31 بر صفر رسید.

ایران در مرحله دوم، با عربستان، بحرین، تایلند و عراق هم‎گروه شد. یک تیم از این گروه باید به جام جهانی می رسید. تیم دوم گروه باید با تیم دوم گروه B رقابت می کرد و تیم پیروز مقابل نماینده آخر اروپا (ایرلند) قرار می گرفت.

ایران باز هم مانند دیدار با قطر، فقط یک برد از بازی آخر می خواست اما باز هم در بازی پایانی (این بار مقابل بحرین) شکست خورد. بلاژویچ برکنار نشد؛ ماند و امارات (تیم دوم گروه B ) را مغلوب کرد. ولی در مصاف با ایرلند، ابتدا در ورزشگاه دوبلین با نتیجه ۲ - ۰شکست خورد و بعد در بازی برگشت، یک بر صفر پیروز شد. خاطرات دریبل های ناکام «علی کریمی»، اشک های «یحیی گل محمدی» و سکوهایی که به دست تماشاگران آتش زده شدند، هنوز در یاد فوتبال ایران از بازی برگشت مقابل ایرلند باقی مانده است.

شکست مقابل ایرلند، آغاز زندگی حرفه ای برانکو ایوانکوویچ در فوتبال ایران بود. او ابتدا به عنوان سرمربی، تیم امید ایران را قهرمان بوسان کرد و در جام ملت های آسیا، بار دیگر با تیم ملی سوم شد. این مقام تا امروز دیگر تکرار نشده است. بعد همراه با تیم ملی، به جام جهانی 2006 آلمان صعود کرد.

مسیر صعود البته چندان هموار به نظر نمی رسید؛ ایران در دور نخست، با اردن، لائوس و قطر رقابت کرد و با پنج برد و یک شکست، راهی دور دوم شد. در این مرحله، بحرین، کره شمالی و ژاپن را رقیبان خود دید. چهار برد، یک تساوی، یک شکست و کسب 13 امتیاز، ایران را به عنوان تیم دوم گروه برای سومین بار به جام جهانی رساند.

پس از جام جهانی آلمان، فوتبال ایران دچار زلزله ای سیاسی شد. ابتدا «محمد علی آبادی»، رییس سازمان تربیت بدنی در دولت محمود احمدی نژاد دستور به برکناری «محمد دادکان»، رییس فدراسیون فوتبال داد. سپس کمیته ای به نام «خرد جمعی» برای تیم ملی ایران تشکیل جلسه داد و «امیر قلعه نویی» را به عنوان سرمربی معرفی کرد. آذرماه سال 1385، فدراسیون جهانی فوتبال به دلیل دخالت دولت در امور فدراسیون، رای به تعلیق فوتبال ایران داد.

ناکامی در رقابت های آسیایی و جام ملت های آسیا (حذف در مرحله یک چهارم نهایی مقابل کره جنوبی) منجر به حضور «علی دایی» روی نیمکت تیم ملی ایران می شود. او از سوی محمد علی آبادی به عنوان سرمربی تیم ملی ایران به فدراسیون فوتبال تحمیل شد.

نکته جالب این جا است که قرعه مرحله گروهی ایران در انتخابی جام جهانی 2010 را علی دایی وقتی در آفریقای جنوبی برداشت که هنوز سرمربی تیم ملی ایران نشده بود. او فقط به عنوان یکی از مشاهیر فوتبال آسیا به مراسم قرعه کشی رقابت های انتخابی جام جهانی در آفریقای جنوبی دعوت شد. ایران با قرعه دایی، با تیم های امارات، سوریه و کویت در یک گروه قرار گرفت.

بازی های دور رفت با سه تساوی که دو تساوی آن خانگی بود، با اضطراب برای ایران به پایان رسید. علی دایی از بازی دوم، هدایت تیم ملی را بر عهده گرفت. تیم ملی دور برگشت را با سه برد پشت سر گذاشت و راهی مرحله دوم شد تا با عربستان، امارات، کره شمالی و کره جنوبی رقابت کند. در این مرحله، ایران با هدایت علی دایی، از پنج بازی، شش امتیاز کسب کرد. بعد از شکست خانگی مقابل عربستان، سرمربی ایران اخراج شد.

دایی بعدها گفت که محمود احمدی نژاد او را از سرمربی گری تیم ملی برکنار کرده است. «افشین قطبی» در دو بازی باقی مانده، به یک برد (مقابل امارات) و دو تساوی رسید. اگر در بازی آخر مقابل کره جنوبی در دقیقه 82 گل مساوی وارد دروازه ایران نمی شد، ایران به جام جهانی رسیده بود.

 

ورود آقای خاص

این همان صعودهای نوسانی است که کارلوس کی روش گفته بود. اگر صعودهای نوسانی نبودند و اگر افشین قطبی در جام ملت های آسیا هم شکست نمی خورد و ایران را باز در یک چهارم نهایی، مقابل کره حذف نمی کرد، شاید پای کی روش هم به ایران نمی رسید.

کارلوس کی روش پس از ناکامی دوگانه قطبی در انتخابی جام جهانی 2010 و جام ملت های 2011 آسیا، وارد ایران شد. او باید تیم خود را در سه مرحله انتخابی شرکت می داد. حذف ها و ناکامی ها، رنکینگ فوتبال ایران را چنان نازل کرده بود که ایران به جای دو مرحله، در سه مرحله جنگید؛ ابتدا مقابل مالدیو در بازی رفت و برگشت برای صعود مبارزه کرد و با دو پیروزی به مرحله دوم رسید. در این مرحله، با قطر، بحرین و اندونزی هم‏گروه شد.

ایران با 12 امتیاز، سه پیروزی و سه تساوی، به عنوان تیم اول به مرحله نهایی انتخابی جام جهانی رسید. در این مرحله، کره جنوبی، ازبکستان، قطر و لبنان با ایران هم‏گروه شدند. پنج پیروزی، یک تساوی و دو شکست، ایران را به عنوان تیم اول گروه، بالاتر از کره جنوبی به جام جهانی رساند.

این نخستین بار بود که ایران پس از انقلاب به عنوان تیم اول به جام جهانی می رسید. عملکرد کی روش در جام جهانی، جایگاهش را در ایران مستحکم تر از قبل کرد. حذف در جام ملت های آسیا 2015 باز هم تاثیری در محبوبیت و مقبولیت عمومی او نداشت. آن روز ایران مقابل عراق به اشتباهات داوری باخت.

کی روش با هدف شکستن طلسم صعودهای یکی در میان به جام جهانی و البته تبدیل شدن به یکی از مربیانی که موفق به حضور در چهار جام جهانی همراه با تیم های ملی پرتغال، آفریقای جنوبی و دو بار ایران شده است، در ایران ماند. هرچند که بزرگ ترین هدفش، صعود با ایران از مرحله گروهی جام جهانی است.

ایران در مرحله نخست انتخابی جام جهانی 2018 روسیه ابتدا در گروه چهارم، با تیم های ملی عمان، هند، ترکمنستان و گوام هم‎گروه شد و به عنوان تیم نخست صعود کرد. در مرحله دوم، در گروهی موسوم به «گروه زندگی»، با قطر، چین، ازبکستان، سوریه و کره جنوبی در یک گروه قرار گرفت. گروه دیگر با حضور استرالیا، ژاپن، عربستان، عراق و امارات به «گروه مرگ معروف» شده است.

ایرانی که کارلوس کی روش ساخت، پس از هشت بازی (در حالی که هنوز دو بازی مقابل کره جنوبی و سوریه باقی مانده بود)، با شش پیروزی و دو تساوی، هشت گل زده و بدون گل خورده به جام جهانی فوتبال رسید. دوشنبه شب در تهران، ایران مقابل ازبکستان قرار گرفت. پیروزی دو بر صفر با گل های «سردار آزمون» و «مهدی طارمی»، ایران را در حالی به جام جهانی رساند که پیش از ایران برزیل به عنوان نخستین تیم به جام جهانی صعود کرده بود.

ایران پیش از تمام تیم های اروپایی، آفریقایی، امریکای شمالی و البته به عنوان اولین تیم از قاره آسیا و با رکورد بی سابقه بسته نگه داشتن دروازه و بدون دریافت یک گل به جام جهانی روسیه صعود کرد.