معنی تهدید ایران به خروج از پیمان ان پی تی چیست؟

«علی شمخانی»، دبیر شورای عالی امنیت ملی و «محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه ایران تهدید کرده اند که در صورت کناره‌گیری امریکا از توافق اتمی «برجام»، یکی از سه گزینه ایران در واکنش به ایالات متحده، خروج از «پیمان منع گسترش سلاح های اتمی»، موسوم به «ان پی تی» است.
گزینه های دیگر به گفته آن ها، باقی ماندن در برجام با تضمین اتحادیه اروپا یا خروج از توافق و ادامه برنامه های اتمی همانند قبل از دوره رفع تحریم ها است. اما ایران اصرار دارد که بگوید واکنشش «تعجب آور» خواهد بود.

در اظهاراتی صریح تر از قبل، محمدجواد ظریف در پایان آخرین سفرش به نیویورک قبل از رسیدن به مهلت تعیین شده از سوی دونالد ترامپ برای بازبینی برجام یا خروج از آن، گفته است: «آن هایی که نگران بودند ایران به سمت بمب حرکت می‌کند، اگر دیگر محدودیتی بر غنی‌سازی و فرآوری در این کشور وجود نداشته باشد، باید بیش‏تر نگران باشند.»

تهدید ایران به خروج از ان پی تی به معنی پایان تعهد رسمی برای خودداری از ساخت تسلیحات اتمی است؛ اقدامی که نظام جمهوری اسلامی ایران می گوید نه تنها در سیاست دفاعی این کشور جایی ندارد بلکه بر خلاف نظریات فقهی است که تولید و به کار گیری سلاح های کشتار جمعی را مشروع نمی داند.

علی خامنه ای، رهبر جمهوری اسلامی می گوید که ساخت، نگه‏داری و استفاده از سلاح کشتار جمعی نظیر بمب اتمی را حرام می داند. طرف‏داران او از این اظهار نظر به عنوان «فتوای ولی فقیه» یاد می کنند.

بر مبنای تئوری حکومت‎داری روح الله خمینی که نظام جمهوری اسلامی بر اساس آن شکل گرفته است، تا زمان حیات ولی فقیه فعلی، پایبندی به دستورات مذهبی او نظیر فتوا، برای کارگزاران جمهوری اسلامی واجب شرعی است. در چنین وضعیتی، دلیل این که ایران تهدید به کناره گیری از ان پی تی می کند، چیست؟

تهدید ایران به خروج، درست در پنجاهمین سالگرد تاسیس این پیمان رخ داده است. پیمان منع گسترش سلاح های اتمی در بهار سال 1347 با هدف جلوگیری از افزایش کشورهای دارنده این نوع تسلیحات و محدود ماندن دارندگان سلاح اتمی به پنج قدرت دایمی «شورای امنیت» سازمان ملل متحد، یعنی امریکا، بریتانیا، فرانسه، روسیه و چین شکل گرفت.

ایران یکی از اولین امضا کنندگان این پیمان بود که با پیوستن به ان پی تی، متعهد شد از ساخت جنگ افزارهای اتمی خودداری کند و جز برای مصارف صلح آمیز مثل تولید انرژی، از قدرت اتمی استفاده نکند. نمایندگانی از دولت شاهنشاهی ایران اسناد مربوط را در مسکو، لندن و نیویورک امضا کردند. دو سال پس از امضای ان پی تی توسط دولت، مجلس سنا ایران هم مصوبه مجلس شورای ملی وقت در این باره را تصویب کرد و اجرای آن آغاز شد.

در برابر از دست دادن اختیاری ساخت سلاح اتمی از سوی کشورهایی که تا آن زمان چنین تسلیحاتی نداشتند مثل ایران، پنج قدرت دارنده سلاح اتمی به عنوان مشوق متعهد به کمک فنی به این دسته از کشورها شدند تا از مزایای استفاده از انرژی اتمی برای مصارف غیرنظامی برخوردار شوند.

ایران و امریکا در همان سال ها همکاری های اتمی خود را در قالب «برنامه اتم برای صلح» که شعار «دوایت آیزنهاور»، رِییس جمهوری وقت امریکا بود، شروع کردند. رآکتور تحقیقاتی تهران که اکنون از خیابان «کارگر شمالی» و بزرگراه «کردستان» تهران قابل مشاهده است، یادگار اولین همکاری های اتمی ایران و امریکا است.

پس از انقلاب بهمن 1357 و استقرار نظام جمهوری اسلامی در ایران، ابتدا دولت موقت برنامه های اتمی شاه را خیانت خواند و از طرح تبدیل رآکتور نیروگاه نیمه تمام بوشهر به سیلوی نگه‏داری غلات خبر داد. اما پیش از عملی شدن وعده ها، با اشغال سفارت امریکا و آغاز گروگان‏گیری کارکنان آن و نیز فرسایشی شدن روند آزادی دیپلمات های امریکایی در تهران، دولت «جیمی کارتر» تحریم هایی علیه ایران وضع کرد که دامن همکاری های اتمی دو کشور را از آن زمان تا به امروز گرفت. عمر دولت موقت در چنین وضعیتی به آخر رسید.

دولت های ایران در سال های پس از انقلاب به قطع کمک های فنی امریکا برای توسعه برنامه های اتمی کشور معترض شده اند. روسای جمهوری دوره های مختلف گفته اند خودداری از کمک و مانع تراشی ایالات متحده برای کمک دیگر کشورها به ایران، خلاف تعهدات امریکا در پیمان منع گسترش سلاح های اتمی است.

علی شمخانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران گفته است:«]بر اساس این پیمان[ کشورهای عضو این حق را دارند که اگر احساس کنند منافع ملی‌ آن ها در گرو ادامه وضعیت نیست، می‌توانند به راحتی از آن خارج شوند و این گزینه محتمل جمهوری اسلامی ایران است.»

حدود 190 کشور جهان عضو پیمان منع گسترش سلاح های اتمی هستند که به مرور به این توافق پیوسته اند. هند، پاکستان، اسراییل و کشور نسبتا تازه تاسیس سودان جنوبی هرگز آن را امضا نکردند اما در این 50 سال تاکنون فقط یک کشور پس از امضا از این پیمان خارج شده است؛ جمهوری دمکراتیک خلق کره.

کره شمالی در دی ماه 1381 اعلام کرد که از پیمان منع گسترش سلاح های اتمی خارج می شود و بلافاصله دست به تولید و آزمایش سلاح هسته ای زد. تحریم های جهانی از زمان خروج کره شمالی از پیمان علیه این کشور به مرور اعمال شد اما تا هفته‎های اخیر که به مذاکرات خلع سلاح با دونالد ترامپ، رییس جمهوری امریکا تمایل نشان داده، همه تحریم ها را برای حفظ تسلیحات اتمی‌ خود به قیمت فقر گسترده و شدید ملی و انزاوی بی سابقه بین‎المللی، در رویکردی کاملا متفاوت با ایران تحمل کرده است.

نظام جمهوری اسلامی ایران چهار سال هم در برابر تحریم ها تاب نیاورد و در ازای توقف و تعطیلی برخی از بخش های برنامه اتمی خود، تحریم ها را متوقف کرد.

مماشات کج‏دار و مریز بین المللی با کره شمالی که در همسایگی چین، قدرت اتمی دیگر جهان، یک موازنه هسته ای در شرق آسیا برقرار کرده، در مقایسه با رویکرد بی تحمل جامعه جهانی در برابر ایران که به صراحت گفته برنامه تولید سلاح اتمی ندارد، نشان دهنده جایگاه و وضعیت ایران در نظام جهانی است.

خروج احتمالی ایران از پیمان منع گسترش سلاح های اتمی برای افکار عمومی جهان مترادف تکرار الگویی است که کره شمالی حدود 15 سال پیش شکل داد؛ آغاز فوری ساخت و آزمایش سلاح اتمی. سیاستی که ایران اصرار داشت قصدی برای تکرار آن ندارد و نه تنها نباید با کره شمالی مقایسه شود بلکه باید مورد اعتماد جامعه جهانی باشد. اما این طور نیست.

اظهارات گاه و بی‎گاه چهره های منتفذ نظام جمهوری اسلامی درباره ضرورت دست‎یابی به سلاح اتمی، به تقویت شک و تردیدها به نیات واقعی ایران از توسعه برنامه اتمی خود انجامیده است.

سابقه این گونه ابراز نظرها به نامه «محسن رضایی»، فرمانده وقت سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به آیت الله خمینی درباره نیاز به سلاح اتمی برای پیروزی بر «صدام حسین» می رسد یا استقبال «کمال خرازی»، وزیر خارجه دولت «محمد خاتمی» از آزمایش هسته‌ای پاکستان که آن را «بمب اتمی اسلامی» خوانده بود.

ایران به دلیل سال ها تخلفات متعدد از مقررات «آژانس بین المللی انرژی اتمی»، مظنون به تلاش برای ساخت سلاح اتمی بوده است. هرچند آژانس مستندی برای اثبات این ادعا پیدا نکرد اما وضعیت ایران برای اجرای چنین تصمیمی بسیار شکننده است.

ایران هنوز هم تنها کشور در جهان به شمار می رود که تحریم های شکننده بانکی برای اولین بار علیه آن اعمال شده است. این تحریم ها در شرایطی اقتصاد تضعیف شده ایران را هدف گرفتند که عضو پیمان منع گسترش سلاح های اتمی بود و بازرسی های متعارف آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم از این کشور انجام می شد. به بیان دیگر، خطر ساخت سلاح های اتمی از سوی ایران در آن وضع بسیار کم‏تر از حالتی بود که همانند کره شمالی عضو پیمان نباشد.

پیشنهاد خروج ایران از پیمان منع گسترش سلاح های اتمی دست کم دو بار پیش از این به طور جدی در دولت های «اکبر هاشمی رفسنجانی» و محمد خاتمی مطرح شده بود. اما «حسن روحانی»، دبیر وقت شورای عالی امنیت ملی ایران در خاطراتش نوشته است که به دلیل تبعات احتمالی، این طرح رای نیاورد.

با این همه، خروج از پیمان ان پی تی در دو دهه اخیر، ایده بخشی از سیاستمداران ایرانی از طیف های مختلف باقی مانده است. «حسین شریعتمداری»، از چهره های سیاسی نزدیک به آیت الله خامنه ای تا «حسین موسویان»، دیپلمات مورد اعتماد حسن روحانی این ایده را بارها مطرح کرده اند. آخرین بار موسویان این موضوع را مدت کوتاهی قبل از مذاکرات منجر به برجام یادآوری کرد که خروج از ان پی تی هم یکی از گزینه های ایران است.

عملی کردن چنین تصمیم سرنوشت سازی، از سوی جمهوری اسلامی هیچ گاه به یک دو قطبی سیاسی منجر نشده است. حسن روحانی در کتاب «امنیت ملی و دیپلماسی هسته ای» خود نوشته است: «چنین تصمیمی از دید کشورهای غربی این طور تفسیر می‌شود که ایران لابد در پی ساخت بمب اتمی است.»

به نظر نمی رسد که ارزیابی کشورهای غربی در این باره از آن سال ها تغییر کرده و زیرساخت های حیاتی ایران هم آماده رویارویی با پیامدهای گسترده این تصمیم تاریخی شده باشد.

قولی مشهوری در میان کارشناسان امور خلع سلاح اتمی وجود دارد که می گوید با وجود ظرفیت وحشتناک و مرگبار، بمب اتمی سلاحی برای استفاده نکردن است. در تشابه با این مثال، آیا تهدید ایران هم برای خروج از ان پی تی، عملی برای انجام نشدن است؟