چرا ایران نتوانست از فرصت برجام بهره ببرد؟

اگر در دنیای تاریخ دو سال مدت زمان اندکی است در دنیای کسب و کار دو سال برای شروع٬ موفقیت و شکست یک شرکت٬ یک بنگاه٬ یک پروژه و یک محصول جدید کافی ست، به ویژه در شرایطی که پنجره ای مانند برجام به سوی اقتصاد باز شده باشد. شکی نیست که خروج از برجام تصمیم رئیس جمهور ایالات متحده است و به زعم بسیاری از تحلیلگران، تحت تاثیر انگیزه های شخصی و عوامل سیاسی بی شمار قرار داشت. با اینحال این پرسش مطرح است که آیا روابط اقتصادی ایران و آمریکا در این بازه دوساله گسترش شایسته ای داشته اند؟‌

 در نگاه اول به نظر می رسد که  مبادلات تجاری ایران و آمریکا آماده افزایش سریع بوده است. شرکت های هواپیمایی ایران، قراردادهایی میلیاردی برای خرید هواپیما امضا کردند٬ صادرات پسته و فرش ایران به آمریکا آزاد شد و بسیاری از فعالان اقتصادی بخش خصوصی برای واردات ماشین آلات کشاورزی٬ تجهیزات پزشکی و مواد دارویی از ایالات متحده برنامه ریزی کردند. برای تولید کنندگان مواد غذایی و ادویه جمعیت بزرگ ایرانیان مقیم و آمریکاییان ایرانی تبار به معنای وجود تقاضا برای محصولات شان بود و بسیاری امیدوار بودند که در بازار بزرگترین واردکننده جهان جایی هم برای محصولات آنها باشد. به نظر می رسید که در هر دو طرف تقاضا برای مبادله تجاری وجود دارد و تجار و سرمایه گذاران آماده تحقق بخشیدن به پتانسیل های اقتصادی تجارت دو جانبه ایران و آمریکا هستند. با اینحال علیرضا نادر٬ رئیس شرکت مشاورهNRG  می گوید: «حجم تجارت بین ایران و آمریکا ناچیز ماند». 

بر خلاف روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا و با کشورهای آسیایی از افزایش سریع و حتی افزایش آهسته ولی پیوسته روابط تجاری ایران و آمریکا خبری نیست.

حجم مبادلات تجاری ایران و آمریکا تنها در سال ۲۰۱۶ (حدفاصل دیماه ۱۳۹۴ تا آذرماه ۱۳۹۵) حدود ۲۶۰میلیون دلار بود. بر اساس آمار موجود در این سال صادرات ایران به ایالات متحده آمریکا به ۸۷.۷ میلیون دلار رسیده و وارداتش از این کشور ۱۷۲ میلیون دلار بوده است. پس از به قدرت رسیدن دونالد ترامپ و حزب جمهوریخواه حجم مبادلات تجاری ایران و آمریکا روند کاهشی داشته و در سال ۲۰۱۷ به کمتر از ۲۰۰ میلیون دلار رسیده است. حجم صادرات ایران به آمریکا به ۶۳.۲ میلیون دلار می رسد که ۲۸ درصد کاهش نشان می دهد و واردات ایران از آمریکا به ۱۳۷.۷ میلیون دلار می رسد که ۱۹درصد کمتر از سال میلادی پیشین بوده است. 

در واقع با به قدرت رسیدن ترامپ انقباض روابط تجاری ایران و آمریکا شروع می شود و بر خلاف روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا و با کشورهای آسیایی از افزایش سریع و حتی افزایش آهسته ولی پیوسته روابط تجاری ایران و آمریکا خبری نیست. اریک فراری٬ وکیل و کارشناس حقوقی تحریم ها آمریکا مقیم در واشنگتن دی سی٫ یکی از دلایل این رویداد را برجا ماندن تحریم های اولیه می داند. او می گوید: «تحریم هایی که شهروندان ایالات متحده را از تجارت با ایران منع می کردند بر جای خود باقی ماندند٬ این تحریم های ثانویه بودند که به تعلیق درآمدند».

عوامل زیادی در سردی روابط تجاری ایران و آمریکا نقش داشته اند. ایران و آمریکا دارای روابط سیاسی نیستند و بر خلاف سایر کشورهای اروپایی نه ایران و نه ایالات متحده در پایتخت یکدیگر وابسته بازرگانی یا دفاتر تجاری ندارند. به گفته علیرضا، یک تاجر ۵۴ ساله که به کار صادرات فرش مشغول است:  «ایران و آمریکا هیچ پل ارتباطی ندارند و کار با آمریکا به سختی گذشتن از یک پرتگاه است که پل عبورش منهدم شده است».

یک تاجر ایرانی: «ایران و آمریکا هیچ پل ارتباطی ندارند و کار با آمریکا به سختی گذشتن از یک پرتگاه است که پل عبورش منهدم شده است».

در فقدان زیرساخت های تجاری و در شرایطی که تحریم های مختلف اولیه و ثانویه ایالات متحده آمریکا علیه ایران هرگز لغو نشدند و فقط بطور موقت به تعلیق درآمده بودند٬ هم فعالان اقتصادی ایرانی و هم بازرگانان آمریکایی علاقه چندانی به مبادله اقتصادی نشان ندادند. اریک فراری فقدان ارتباطات بانکی را مزید علت می داند: «موسسات مالی بین المللی بزرگ، تمایلی به تسهیل روابط اقتصادی با ایران از خودشان نشان نمی دادند. بانک های آمریکایی نه علاقه ای به فعالیت در ایران داشتند و نه مجاز بودند چنین کاری کنند». 

بابک٬ یک آمریکایی ایرانی تبار مقیم لس آنجلس به ایران وایر می گوید: «در تجارت باید حواست به مجهولات باشد٬ چهارچوب کار با ایران در آمریکا همیشه مجهول ماند و برای همین کسی پا پیش نگذاشت». در ایران حساسیت های سیاسی بر سر کار با ایالات متحده به احتیاط و محافظه کاری فعالان اقتصادی افزود. بازداشت سیامک نمازی و پدر ۸۰ ساله اش باقر نمازی در ماه های اول برجام توسط اطلاعات سپاه برای بسیاری از ایرانیان دو تابعیتی به معنای یک اخطار بود. خیلی ها فرض را بر این گذاشتند که ایران هنوز برای فعالیت اقتصادی امن نیست. تقاضا برای مبادلات اقتصادی  با ایران کم و کمتر شد. 

در کنار فقدان زیرساخت ها و احساس ناامنی از فعالیت اقتصادی در ایران٬ کندی شرکت های ایرانی و دستگاه های دولتی در بهره برداری از فرصت های اقتصادی برجام گسترش روابط اقتصادی با آمریکا را کندتر کرد.  باربارا اسلوین٬ روزنامه نگار و کارشناس روابط خارجی می گوید: «ایران همه آنچه را که می توانست برای بهره برداری از این فرصت انجام دهد٬ انجام نداد».  درست است که شرکت های هواپیمایی ایرانی برای خرید هواپیما به سراغ بوئینگ رفتند و قراردادهایی به ارزش تقریبی ۲۰میلیارد دلار برای خرید ۱۲۰ فروند هواپیمای بوئینگ ۷۳۷ و ۷۷۷ با این شرکت امضاء کردند ولی هیچکدام از این هواپیماها در این مدت به ایران تحویل داده نشد. مذاکرات ایران ایر٬ خریدار اصلی٬ با بانک های ایرانی و اروپایی برای تسهیلات بانکی مورد نیاز به درازا کشید. دو سال بعد از اولین توافق برای خرید هواپیماهای بوئینگ شرکت ایران ایر هنوز به دنبال پیدا کردن سرمایه گذار برای این پروژه بود و در نهایت در اسفند ماه ۱۳۹۶ اعلام شد که شرکت ایران ایر با یک شرکت چینی برای تسهیلات بانکی مورد نیاز و جذب سرمایه گذاری تفاهم نامه ای امضاء کرده است. هویت این شرکت چینی اعلام نشده و منابع مستقل این خبر را به نقل از خبرگزاری های ایران مخابره کرده اند. در فاصله دو سالی که از توافق اولیه ایران ایر با بوئینگ گذشت هیچ خبری درباره آموزش خلبانان یا تکنسین های ایرانی برای کار با هواپیماهای بوئینگ یا توافقات دیگر مخابره نشد. در حالیکه هواپیماهای بوئینگ در ایران فعال بوده و هستند٬ برجام به فرصتی برای احیای مبادلات دانش فنی و فن آوری بین دو کشور تبدیل نشد. علیرضا نادر یادآور می شود: «فراموش نکنید که شرایط ایران مشوق فعالیت های اقتصادی نیست. فساد٬ مقررات زیاد و ساختار قدیمی بانکداری در ایران همه باعث شدند که ایران این فرصت ها را با اشتیاق پیگیری نکند».  

فقدان زیرساخت ها و احساس ناامنی از فعالیت اقتصادی در ایران٬ کندی شرکت های ایرانی و دستگاه های دولتی در بهره برداری از فرصت های اقتصادی برجام، گسترش روابط اقتصادی با آمریکا را کند کرد. 

در صادرات فرش ایران وضعیت بهتری را تجربه کرد و صادر کنندگان فرش و قالی ایرانی توانستند ۶۰میلیون دلار فرش به ایالات متحده صادر کنند. با اینحال ورود به بازار آمریکا بسیار دشوارتر از چیزی بود که تجار ایرانی انتظار داشتند. محمود٬ یک فروشنده فرش ایرانی در امریکا٬ خیلی زود متوجه شد که مشتریان آمریکایی رغبتی به خرید فرش های ظریف و گرانقیمت ایرانی ندارند: «بازار پر از فرش های چینی٬ هندی و پاکستان شده است٬ فرش های ایرانی قیمت بالایی دارند و مشتری برایشان راحت پیدا نمی شود». الگوی صادرات فرش ایران به امریکا در دوره برجام با گذشته فرقی نداشته است. تجار ایرانی هنوز به دنبال فروش فرش های گرانقیمت دستباف هستند، در حالی که تقاضای اصلی برای فرش های ماشینی و ارزان قیمتی است که در حجم انبوه تولید می شوند. علیرضا می گوید «ما هنوز به دنبال پیدا کردن فرش فروش در آمریکا هستیم٬ ولی سود در کار کردن با فروشگاه های زنجیره ای ست که درباره آنها شناختی نداریم». برجام برای صادر کننده فرش ایرانی بیشتر یادآور این واقعیت بود که دنیا تغییر کرده است و زمان به عقب بر نمی گردد. 

این یک واقعیت روشن است که ایران نتوانست از فرصت فراهم شده توسط برجام به خوبی بهره ببرد. دلایل این ناتوانی را می توان در اولویت های سیاسی حاکمیت و تنش هایی که به بازداشت ایرانیان دو تابعیتی منجر شد٬ و در کندی نهادهای دولتی و شرکت های ایرانی جستجو کرد. البته نباید فراموش کرد که بسیاری از صادرکنندگان ایرانی هنوز به ابزارهای لازم برای رقابت در اقتصاد دیجیتالی و جهانی امروز مجهز نیستند و مهارت های لازم را ندارند. خروج آمریکا از برجام به دلیل انفعال اقتصادی ایران روی نداده است. باربارا اسلوین می گوید: «خروج از برجام اشتباه و خطای ترامپ است و نه کس دیگر. در دوره اوباما یا در صورت پیروزی هیلاری کلینتون این اتفاق نمی افتاد». ولی همه با او موافق نیستند. علیرضا نادر باور دارد که سیاست های حکومت ایران٬ فساد گسترده و هزینه های سنگین دولت باعث شدند برجام نتواند در وضعیت مردم عادی بهبود ایجاد کند. به نظر او برجام قبل از خروج ترامپ از آن شکست خورده بود. بحث بین کارشناسان ادامه دارد و مانند همه ابعاد روابط ایران و آمریکا نظرات متناقض بسیاری عنوان می شوند. حقیقت این است که اگر ایران بخش خصوصی اقتصاد ایران دارای زیرساخت‌های لازم و شبکه ارتباطی قوی با دیگر بخش‌ها در ایران و دیگر کشورهای جهان بود، آمریکا به راحتی نمی‌توانست از برجام خارج شود و برای این خروج هیچ هزینه‌ای نپردازد. 

پیامدهای اقتصادی خروج آمریکا از برجام

واکنش ایران به خروج ترامپ از برجام؛‌ نرمش قهرمانانه دوم