آیا ایران می تواند تنگه هرمز را مسدود کند؟

مقام های نظامی جمهوری اسلامی ایران از تهدید تلویحی «حسن روحانی» به بستن «تنگه هرمز» و جلوگیری از صادرات نفت دیگر کشورها در صورت تحریم فروش نفت ایران حمایت کرده اند.

رییس جمهوری ایران که برای مذاکره درباره وضعیت توافق هسته ای پس از خروج امریکا، به سوییس و اتریش سفر کرده، گفته است: «امریکایی‌ها مدعی شده‌اند که می خواهند به طور کامل جلوی صادرات نفت ایران را بگیرند. آن ها معنی این حرف را نمی‌فهمند. چرا که اصلا معنی ندارد که نفت ایران صادر نشود و آن وقت نفت منطقه صادر شود. اگر شما توانستید، این کار را بکنید تا نتیجه‏ اش را ببینید.»

معنی تهدید رییس جمهوری ایران، بستن احتمالی تنگه هرمز است که بیش از ۴۰ درصد نفت تولید شده در دریا و در حدود ۲۵ درصد کل صادرات نفتی در جهان روزانه از آن عبور می کنند.

در واکنش به اظهارت روحانی، سرلشکر پاسدار «قاسم سلیمانی»، فرمانده نیروی «قدس» سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در پیامی مکتوب از او تمجید کرده و گفته است: «برای هر سیاستی که مصلحت نظام اسلامی باشد، در خدمت هستیم.»

سرتیپ پاسدار «اسماعیل کوثری»، جانشین فرمانده قرارگاه «ثارالله» سپاه پاسداران هم گفته است اگر جلوی صادرات نفت ایران را بگیرند، تنگه هرمز را می بندیم.

سخن‏گوی فرماندهی مرکزی ارتش ایالات متحده به این وقایع واکنش نشان داده و گفته است نیروهای امریکا و متحدان منطقه‌‌ای این کشور آماده تضمین آزادی ناوبری و جریان آزاد تجاری در هرکجای جهان هستند که قوانین بین الملل اجازه می‌دهد.

مقام های ایران سال ها است که در بحبوبه افزایش تنش با امریکا، تهدید به بستن تنگه هرمز و قطع امکان صادرات از این آبراه می کنند. یکی از این دوره ها، پیش از تحریم نفتی ایران از سوی اتحادیه اروپا و امریکا بود که با توافق «برجام» رفع شد.

سرلشکر بسیجی، «حسن فیروزآبادی»، رییس وقت ستاد کل نیروهای مسلح ایران بستن این تنگه را پیش از تحریم نفتی ایران در زمان «باراک اوباما» ممکن دانسته و گفته بود که تصمیم گیری درباره آن با آیت الله «علی خامنه ای»، رهبر نظام جمهوری اسلامی و فرمانده کل نیروهای مسلح کشور است.

حالا با خروج امریکا از برجام و با نزدیک شدن به زمان آغاز مجدد تحریم های نفتی ایالات متحده علیه ایران، مقام های جمهوری اسلامی یک بار دیگر تهدیدهای پیشین درباره تنگه هرمز را هرچند با بیانی نرم تر از قبل، تکرار می کنند.

تنگه هرمز یک گذرگاه بین المللی است که در آب های ایران در شمال و «عمان» در جنوب قرار دارد و باریک ترین بخش، حدود 50 کیلومتر گستردگی دارد.

اما اگر ایران اراده‌ای برای مسدود کردن تنگه هرمز داشته باشد، از نظر حقوق بین المللی قادر به انجام این کار است؟ جواب صریحی برای این پرسش وجود دارد: خیر.

تنگه هرمز بر اساس «حقوق بین المللی دریاها» یا «کنوانسیون ۱۹۸۲» سازمان ملل متحد، یک تنگه بین المللی است و عبور از آن، تنها راه رسیدن به دریای آزاد از خلیج فارس و برعکس است. کشتی های بین المللی در چنین تنگه هایی از «حق عبور ترانزیت» برخوردارند.

براساس قوانین بین المللی دریانوردی، کشورهای مجاور یک تنگه نباید مانع عبور ترانزیت شوند و باید با روش های مناسب، هرگونه خطری را که برای کشتی‎رانی در تنگه یا پرواز بر فراز تنگه پیش می آید را برای عموم منتشر کنند. حق عبور ترانزیت از تنگه های بین المللی مانند تنگه هرمز بر اساس قوانین بین المللی و کنوانسیون حقوق دریاها، غیرقابل تعلیق است.

عبور ترانزیت در تنگه های بین المللی به این معنا است که کشتی ها آزادی بیش تری برای عبور از آن و استفاده از دریا دارند و کشورهایی که تنگه بین المللی در آب های آن قرار گرفته اند، در مقایسه با قبل از برقراری عبور ترانزیت، اختیاری برای مسدود کردن تنگه و اختلال در عبور و مرور ندارند.

ایران این کنوانسیون را در مجلس تصویب نکرده اما دولت ایران سند آن را امضا کرده است و مطابق این امضا، باید به مفاد آن پایبند باشد و از اقداماتی که موجب نقض صریح کنوانسیون می شود، خودداری کند. در زمان امضای سند کنوانسیون حقوق دریاها، ایران اعلام کرد حق عبور ترانزیت را فقط در برابر کشورهایی به رسمیت می شناسد و اجرا می کند که آن ها هم به این کنوانسیون پیوسته باشند.

از زمان درگیری هایی که در جریان جنگ ایران و عراق در خلیج فارس پیش آمد و خطری که برای آزادی کشتی‎رانی در منطقه پیدا شد، نیروی دریایی امریکا نیروهای خود را برای حفاظت از کشتی ها و امنیت منطقه به خلیج فارس فرستاده است که تاکنون هم در آن جا مستقر هستند.

 ایالات متحده امریکا عضو کنوانسیون حقوق دریاها نیست و مطابق آن چه دولت ایران در زمان امضای این کنوانسیون اعلام کرده است، حق عبور ترانزیت را برای کشتی های آن به رسمیت نمی شناسد. امریکا اما تفسیر دیگری از این کنوانسیون دارد و می گوید حق عبور ترانزیت به صورت بخشی از حقوق بین‌الملل عرفی در دریاها درآمده و رعایت آن برای همه دولت ها، از جمله ایران ضروری است.

از دید ایران، ایالات متحده امریکا بدون عضویت در این کنوانسیون و عمل به وظایفی که در آن دارد، فقط از مزایای کنوانسیون حقوق دریاها استفاده می کند. یکی از دلایل تنش های متعدد میان ایران و امریکا در خلیج فارس هم همین رفتار نیروی دریایی دو طرف در اجرای این تفسیرهای متفاوت است.

امریکا می گوید حضور نیروی دریایی ایالات متحده در خلیج فارس برای تضمین آزادی عبور و مرور کشتی ها است. هرچند 30 سال است که جنگ ایران و عراق پایان یافته و درگیری خاصی هم در این سال ها در خلیج فارس رخ نداده است. اما امریکا حضور نظامی خود را به دلیل تهدیداتی که از جمله درباره بستن تنگه هرمز وجود دارد، هم‏چنان حفظ کرده است.

تردد کشتی‏رانی در تنگه هرمز از سوی «سازمان بین المللی دریایی» (ایمو) تنظیم می شود. بر اساس طرحی که هم اکنون در حال اجرا است، کشتی ها برای ورود به خلیج فارس باید از قسمت شمالی تنگه هرمز، یعنی منطقه دریای سرزمینی ایران وارد شوند و هنگام خروج، از منطقه دریای سرزمینی عمان در تنگه هرمز عبور کنند. حتی زیردریایی ها هم هنگام عبور از تنگه هرمز مجبور به دریانوردی در سطح آب و برافراشتن پرچم خود نیستند.

کشورهای دو طرف تنگه موظف‏ هستند کلیه اقداماتی که برای تسهیل عبور و مرور کشتی ها لازم است، از جمله ارایه خدمات ناوبری و نصب علایم راهنما را انجام دهند که البته در برابر، هزینه های آن را هم با مالیات دریافت می کنند. البته این کشورها که در مورد تنگه هرمز، شامل ایران و عمان می شود، می توانند برای امنیت کشتی‎رانی، حفظ محیط زیست، ماهی‏گیری و مسایلی از این دست مقرراتی برقرار و آن را برای اطلاع عمومی هم منتشر کنند. اما این قوانین نباید مانع اجرای حق عبور ترانزیت کشتی ها یا اعمال هرگونه تبعیض در دریانوردی شود.

به این ترتیب، ایران بر اساس مقررات بین المللی، نمی تواند مانع ورود کشتی ها به خلیج فارس شود و آزادی تجاری در منطقه را تعطیل یا تعلیق کند.  این مقررات اما منحصر به زمان صلح است. در زمان جنگ، مقررات جنگی یا حقوق مخاصمات مسلحانه بر منطقه حاکم می شود. در این حالت، برای ایران و عمان (هرکدام که درگیر جنگ باشند) حق کنترل عبور و مرور و بازدید کشتی های تجاری وجود دارد. ولی باز هم حق مسدود کردن تنگه و تعلیق حق عبور ترانزیت وجود ندارد.

مسدود کردن عمدی تنگه هرمز با هدف جلوگیری از عبور و مرور کشتی ها به این معنا است که زنگ درگیری نظامی در خلیج فارس به صدا درآمده و نبرد مسلحانه آغاز شده است.