امامان جمعه در ایران؛ حاکمان شنبه

امامان جمعه را می توان حاکمان بلامنازع استان ها و شهرهای ایران خواند. نهاد نماز جمعه که با پیشنهاد آیت‏الله «سیدمحمود طالقانی» به روح‎الله خمینی شکل گرفت، در مدت کوتاهی تبدیل به یکی از اصلی ترین سنگرهای حافظ حکومت در کل کشور شد.

در سال های ابتدایی بعد از انقلاب 1357، امامان جمعه سرشناس ترین چهره ها در استان خود به شمار می رفتند. برخی از آن ها حتی چون «عبدالحسین دستغیب» امام جمعه شیراز، «حسینعلی طاهری» امام جمعه اصفهان و «محمد صدوقی»، امام جمعه یزد به مدد تبلیغات رسانه‌های دولتی در کل کشور نیز مشهور شدند. درحالی که تعداد انگشت شماری از استانداران در ایران به شهرت رسیده اند.

در فضای غیررسمی اما شماری از آن‌ها مانند «مسلم ملکوتی» امام جمعه تبریز و «غلامرضا حسنی» امام جمعه ارومیه به دلیل سخنان شان به سخره گرفته می‌شدند.

در استان ها، معمولا استانداران و دیگر مقامات با موافقت امامان جمعه انتخاب شده و آن ها در اکثر تصمیم گیری‏های مهم استانی نقش داشته اند.

برخی از آن ها هم در جریان ترورهای سال های اول بعد از انقلاب ترور شدند.عبدالحسین دستغیب، محمد صدوقی، «محمدعلی قاضی طباطبایی» و «اسدالله مدنی» چهار امام جمعه ای بودند که توسط گروه های مخالف جمهوری اسلامی کشته شدند.

شماری دیگر از امامان جمعه شاخص مانند دو رهبر جمهوری اسلامی از همان ابتدا سمت دایمی داشتند و این اصطلاح در ستاد ائمه جمعه مشهور بود که آن را تنها عزراییل عزل می‌کند! حتی پس از فوت روح الله خمینی نیز تا سال‌ها تعدادی از امامان جمعه شهرهای بزرگ با وجود گرایش سیاسی مشهور به چپ اسلامی، در سمت خود باقی ماندند.

با این حال، شرایط مانند قبل نبود و بر برخی از آن ها فشارهایی ایجاد شد که خود کنار روند؛ از جمله آیت الله «غلامحسین جمی»، امام جمعه آبادان که در دوره جنگ ایران و عراق دراین شهر باقی مانده بود. او در دومین انتخابات مجلس خبرگان رهبری در سال 1369 رد صلاحیت شد.

نمونه دیگر، آیت‌الله حسینعلی طاهری است. پس از پیروزی «محمد خاتمی» در دوم انتخابات ریاست جمهوری در خرداد سال 1376 و دو قطبی شدن شدید فضای سیاسی در کشور، گروه «انصار حزب‌الله» اصفهان هر هفته در نماز جمعه شعار«طاهری استعفا» سرمی دادند. پس از سخن‎رانی چهره هایی چون «محسن کدیور» در حسینیه آیت الله طاهری در ماه رمضان سال 1377، گروه انصار حزب‌الله از برگزاری نماز جمعه «روز قدس» جلوگیری کردند. در نهایت آیت‌الله طاهری درسال 1381 در نامه‌ای انتقادی استعفا داد و آیت‌الله علی خامنه‌ای نیز درمتن پذیرش استعفا کنایه‌هایی را علیه او مطرح کرد. پس از استعفای آیت‌الله طاهری، شورای عالی امنیت ملی به دبیری «حسن روحانی» از رسانه‌ها خواست که له یا علیه آیت‌الله طاهری مطلبی ننویسند. همان زمان روزنامه «نوروز» دراعتراض به ممنوعیت انتشار اخبار مطالب مربوط به آیت الله طاهری سفید چاپ شد و پس از مدتی آن را توقیف کردند.

پس از استعفای آیت الله طاهری، تعدادی از امامان جمعه با گرایش سیاسی چپ اسلامی برکنار شدند؛ از جمله «محمد حسین زرندی»، امام جمعه کرمانشاه که درسال 1382، پس از 22 سال از سمت خود برکنار شد.

در میان امامان جمعه فعلی، از چهره های نزدیک به جریان  اصلاحات کم‏تر از انگشتان دست باقی مانده‌اند که شاخص‌ترین آن ها، «کاظم نورمفیدی»، امام جمعه گرگان است.

درچند سال گذشته برخی از امامان جمعه باقی مانده از دوره آیت‌الله خمینی به دلیل بالارفتن سن‎شان، از سمت خود کناره‌گیری کرده و برخی از آن‌ها مانند «غلامرضا حسنی» فوت شده‌اند.

در دو سال اخیراما چهره‌های دیگری از امامان جمعه به دلایلی خبرساز شده‌اند که در سال‌های گذشته کم تر در فضای عمومی سابقه داشته اند. فساد مالی و زندگی اشرافی امامان جمعه ایلام، رشت و شاهین شهر که عملا منجر به برکناری امام جمعه رشت نیز شدند، از جمله اخبار خبرسازی بوده که در رسانه‌های کشور منتشر شده اند.

از ماه‌های پایانی سال گذشته اما نماز جمعه به محلی برای ابراز تجمع‌های صنفی بدل شده و از تریبونی که همواره محلی برای بیان نظرات حکومت بوده، شعارهای اعتراضی سرداده شده است؛ تجمعی که توسط کشاورزان ورزنه در اصفهان آغاز و پس از آن توسط معترضان در کارزون و خرمشهر تکرار شد.

تنها مورد مشابه با این اعتراض‌ها، نماز جمعه‌ای بود که به امامت «اکبرهاشمی رفسنجانی» در 26 تیر سال 1388 و در زمان راهپیمایی «روز قدس» برگزار شد و معترضان به نتیجه انتخابات ریاست جمهوری این سال، نماز جمعه را به محلی برای بیان اعتراض خود بدل کردند.

درحالت کلی اما نماز جمعه همواره محلی برای بیان دیدگاه‌های تندروترین بخش حاکمیت و حمله به منتقدان آن بوده است. پس از دوم خرداد سال 1376 هم این نهاد آشکارا به محلی برای حمله به دولت محمد خاتمی بدل شده بود. «محمدتقی مصباح‌یزدی»، سخن‎ران ثابت پیش از خطبه ها بود تا به سیاست‌های فرهنگی دولت محمد خاتمی حمله کند. خاتمی ولی برخلاف اکبر هاشمی رفسنجانی، خطیب جمعه نبود تا حداقل در نوبت خود، دولتش را تبلیغ کرده باشد.

دردولت او گروهی از نمازگزاران با برنامه‌ریزی گروه انصار حزب‌الله هر هفته به بهانه‌ای در اعتراض به سیاست‌های دولت خاتمی به خیابان می‌آمدند و حتی در مراسم نماز جمعه، «عبدالله نوری» و «عطاالله مهاجرانی»، وزرای کشور و فرهنگ و ارشاد کابینه دولت اصلاحات را کتک زدند.

در دولت «حسن روحانی» نیز تریبون نماز جمعه همواره صحنه‌ای برای حمله به دولت بوده است. در سال گذشته اما چند تغییر در ترکیب امامان جمعه رخ داد که کاملا در جهت مخالف یک‏دیگر بود. از یک سو برخی از امامان جمعه حامی دولت، از جمله «یحیی جعفری»، امام جمعه کرمان و «علی رضایی»، امام جمعه بیرجند استعفا دادند و یا به عبارتی، برکنار شدند. از سوی دیگر، آیت‌الله خامنه‌ای، «رضا تقوی»، رییس سابق شورای سیاست‌گذاری ائمه‌جمعه را پس از ۱۷ سال برکنار و «محمدجواد حاج‌علی‌اکبری» را جایگزین او کرد؛ فردی که به نسبت تقوی، حداقل درفضای عمومی چهره ای سیاسی نبود.

پس از استعفای «احمد جنتی» از امامت جمعه تهران نیز «محمدحسن ابوترابی‌فرد»، نایب رییس سابق مجلس شورای اسلامی جانشین او شد.

برکناری تقوی و انتصاب ابوترابی‌فرد اگر در شرایطی مانند ابتدای کار دولت اول حسن روحانی رخ می‌داد، ممکن بود بازتاب گسترده‌ای پیدا کند و به تغییر سیاست آیت‌الله خامنه‌ای تعبیر شود. با این حال، این اقدامات چندان خبرساز نشدند و هم‏چنان چهره هایی چون «احمد علم الهدی» نماد امام جمعه‌های ایران هستند.