آیا شکست های ایران از عراق پس از پایان جنگ تمام شده؟

به دنبال توییت جنجال برانگیز «محسن رضایی»، فرمانده سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در زمان جنگ با عراق درباره عملیات پرتلفات «کربلا۴» و «کربلا۵»، موضوع میزان خسارات های ناشی از این دو عملیات در میان افکار عمومی ایران مطرح شده است.
او نوشته است:«عملیات #کربلای چهار برای فریب دشمن انجام شد. اگر تحلیل گر تاریخی در فهم آن فریب بخورد، پس وای به حال نوشته های او.»

کربلای چهار با هدف تصرف شهر نفتی بصره عراق طراحی و در سوم دی ۱۳۶۵انجام شد. مقام های جمهوری اسلامی از ابتدای آن سال وعده می دادند که زمان تعیین سرنوشت جنگ فرا رسیده است.
آمار رسمی جمهوری اسلامی درباره تعداد کشته های جنگ در این سال که از سوی «بنياد شهيد و امور ایثارگران» منتشر شده حاکی از آن است که ۴۱ هزار و ۵۰ ایرانی کشته شدند که بیش ترین میزان تلفات انسانی در همه سال های جنگ بوده است.

عملیات کربلای چهار بزرگ ترین شکست ایران از عراق و کربلای پنج پرتلفات ترین عملیات در جنگ هشت ساله بوده است. اما ناکامی های ایران منحصر به زمان جنگ نیستند؛ جمهوری اسلامی در صحنه های حقوقی مرتبط با جنگ، در سال های اخیر شکست های سختی خورده است.

 اسناد رسمی منتشر شده در ایران، شامل اظهارنظرها و سخن رانی مقام های مرتبط با جنگ نشان می دهند ایران عزم راسخی به تعیین تکلیف جنگ در سال ۱۳۶۵ داشته است و با وجود گزارش های جدی از لو رفتن نقشه عملیات، فرماندهان نظامی در موعد تعیین شده، عملیات کربلای چهار را آغاز کرده اند. تلفات بسیار سنگین و بی سابقه انسانی و شکست فوری عملیات، پیامد بی توجهی به لو رفتن آن و اصرار به انجامش بوده است.

کنوانسیون های بین المللی در حمایت از قربانیان درگیری های مسلحانه، جرایم جنگی را مربوط به نحوه رفتار با نظامیان و شهروندان دشمن دانسته اند اما با توسعه مقررات و حقوق بین الملل در سال های اخیر، جنایات جنگی شامل نحوه رفتار با نیروهای و اتباع خودی هم شده است.

«دیوان بین المللی کیفری» در لاهه هلند که با شروطی صلاحیت رسیدگی به جرایم جنگی را دارد، حمایت از قربانیان درگیرهای مسلحانه را شامل نظامیان و غیرنظامیان دانسته و فرماندهان جنگی را در برابر نیروهای تحت امرشان و شهروندان غیرنظامی، مسوول و در برابر دادگاه پاسخ گو می داند. به بیان دیگر، فرماندهان نظامی نمی توانند بدون درنظر گرفتن خطرات بدیهی و نشانه های واضح که تلفات گسترده انسانی در آن قطعی و شانس پیروزی در آن بسیار محدود است،، نیروهای خود را وارد عملیات یا درگیری مسلحانه کنند.

اما نظامیان ایران در زمان جنگ، بدون این که از سوی دادگاه های بین المللی تحت تعقیب قرار بگیرند، حالا از سوی افکار عمومی ایران به چالش کشیده و مجبور شده اند درباره اقدامات خود به شهروندان ایرانی پاسخ بدهند. سرلشکر پاسدار «محمد باقری»، رییس ستادکل نیروهای مسلح جمهوری اسلامی که خود از فرماندهان دوره جنگ بوده، به تازگی گفته است عملیات کربلای پنج که به فاصله ۱۰ روز پس از فاجعه کربلای چهار انجام شد، خطوط استحکامات و دفاعی طرف مقابل را در منطقه  شلمچه در هم شکست: «پس از این عملیات بود که همه دنیا خوف آن را داشت که عراق زمین بخورد. بر همین اساس، مقدمات "قطع نامه ۵۹۸" فراهم شد که نسبت به اقدامات قبلی سازمان ملل، کامل تر بود و منجر به اعلام عراق به عنوان متجاوز جنگ شد.»

قطع نامه ۵۹۸ «شورای امنیت» سازمان ملل متحد اگر به جنگ هشت ساله ایران و عراق خاتمه داد اما ناتوانی ایران در اعاده حقوق خود بر اساس این قطع نامه، آغاز شکست های اساسی‌تر از عراق، خارج از جبهه های جنگ و در میدان حقوقی است.

این قطع نامه یک سال پس از تصویب و پذیرش از سوی عراق، در شرایطی که بخش های مهمی از فتوحات جنگی ایران از دست رفته بودند، از طرف ایران هم پذیرفته شد و به جنگ هشت ساله دو کشور در تیرماه ۱۳۶۷ خاتمه داد. اما «آتش بس» موجب نشد که عراق تا ماه ها بعد بخش های اشغال شده ایران را تخلیه کند یا به نقض مکرر حریم هوایی ایران خاتمه دهد.

«کمال خرازی»، نماینده دائم وقت ایران در سازمان ملل متحد در نامه ای به دبیرکل وقت این سازمان پیش از حمله عراق به کویت نوشته بود که عراق بیش تر از سه هزار بار حریم هوایی و خاک ایران را مورد تجاوز قرار داده و مقررات آتش بس را نقض کرده است.

خروج کامل نیروهای اشغال گر از خاک ایران، تنها قبل از حمله عراق به کویت در مرداد سال ۱۳۶۹رخ داد. ایران که در دوره جنگ به دنبال خارج کردن نیروهای عراقی از خاک خود و حتی «تنبه متجاوز» بود، در دوره آتش بس که با نظارت سازمان ملل برقرار بود، نتوانست این کشور را وادار به خروج کامل از خاک خود کند. عراق با انگیزه حمله به کویت و به تصمیم خود، خاک ایران را ترک کرد.

به غیر از بازگشت به مرزهای مشخص بین المللی که بسیار با تاخیر انجام شد، بندهای دیگری از قطع نامه ۵۹۸ هنوز هم با گذشت ۳۰ سال از زمان پذیرش آن، به طور کامل و موثر اجرایی نشده اند و ایران نتوانسته است حقوق نقض شده خود را به طور کامل از عراق اعاده کند.

پس از خروج نیروهای عراقی از خاک ایران و حمله آن ها به کویت، در شرایطی که حکومت «صدام حسین» به دنبال فشار بین‌المللی ناشی از اشغال کویت تضعیف شده بود، ایران از انعقاد یک قرارداد صلح با این کشور که وضعیت آتش بس را تثبیت می کند، خودداری کرد. این وضعیت ناپایدار حقوقی تا به امروز که ۳۰ سال از پایان جنگ می گذرد، هم چنان ادامه دارد.

شکست حقوقی دیگر ایران از عراق، ناتوانی در اخذ غرامت جنگی است که در جلوگیری از تجاوز احتمالی مجدد موثر است. در آذر سال ۱۳۷۰، یعنی سه سال پس از پایان جنگ، کمیته ای زیر نظر دبیرکل سازمان ملل که بر اساس قطع نامه ۵۹۸ فعالیت می کرد، عراق را متجاوز و آغازگر جنگ با ایران معرفی کرد. گزارش این کمیته، راه را برای اخذ غرامت های جنگی از عراق بسیار هموار کرده بود.

حتی ۱۲سال بعد از اعلام متجاوز بودن عراق از سوی دبیرکل وقت سازمان ملل، دیوان بین المللی دادگستری در لاهه بدون این که ایران خواسته ای در این زمینه داشته باشد، فرصتی استثنایی برای جمهوری اسلامی ایران فراهم کرد. دیوان در رای خود درباره شکایت ایران از امریکا به دلیل حمله به سکوهای نفتی در خلیج فارس، بدون این که دعوا ارتباط مستقیمی با عراق داشته باشد، اعلام کرد جنگ میان دو کشور هنگامی آغاز شد که نیروهای عراقی وارد بخش های غربی ایران شدند. به این ترتیب، به جز دبیرکل و شورای امنیت، ارگان قضایی سازمان ملل هم عراق را متجاوز به ایران و آغازگر جنگ خواند اما جمهوری اسلامی ایران در اخذ خسارات و غرامت های جنگ از عراق تا امروز ناتوان بوده است.

طی مدت تقریبا مشابهی، کویت تمامی غرامت های جنگی خود را از عراق دریافت کرد و حتی زمانی که حکومت صدام تحت تحریم های شدید بین المللی، از جمله تحریم نفتی قرار داشت، بخشی از عواید فروش نفت عراق که می بایست فقط صرف امور ضروری می شد، زیر نظر سازمان ملل به عنوان غرامت به کویت پرداخت شد. عراق آخرین قسط از غرامت های خود را به کویت زمانی پرداخت کرد که صدام حسین اعدام شده و مدت ها بود حکومت تازه ای در عراق بر سر کار آمده بود.

جمهوری اسلامی ایران حتی با روی کارآمدن سیاستمداران شیعه نزدیک به خود در عراق هم وارد مذاکره برای دریافت غرامت یا دست کم، تعیین تکلیف آن نشد و در مواردی حتی مقام های عراقی اعتبار عهدنامه مرزی دو کشور را هم که هشت سال بر سر آن جنگیده بودند، زیر سوال بردند و از اجرای بخش هایی از آن خودداری کردند.

در حال حاضر، عراق حاضر به پذیرش مقررات حقوقی حاکم بر «اروندرود»، مطابق عهدنامه مرزی ۱۹۷۵دو کشور نمی شود که این موضوع یک شکست حقوقی دیگر برای ایران است.

نیروهای امریکایی در عراق، در اواخر پاییز ۱۳۸۲موفق شدند صدام حسین را در مخفیگاهش پیدا کنند. حکومت تازه عراق که روابط بسیار دوستانه ای با جمهوری اسلامی داشت، به اتهامات متنوع صدام، از جمله اتهام جرایم جنگی و حمله شیمیایی او به غیرنظامیان حلبچه رسیدگی کرد اما حتی اشاره ای هم به اتهام تجاوز به ایران در کیفرخواست صدام نشد.

ایران به این موضوع اعتراض کرد اما نتیجه ای نداشت و سرانجام صدام بدون پاسخ گویی به جنایاتش در برابر ایران، اعدام شد و شکست حقوقی دیگری برای ایران در ارتباط با موضوع جنگ هشت ساله رقم خورد.

شکست هایی هم چون عملیات کربلای چهار و تلفات بی سابقه کربلای پنج در سال ۱۳۶۵، از جمله ناکامی های نظامی ایران مقابل کشور عراق است. تلفات شدید انسانی شامل کشته و مجروح شدن و اسارات شهروندان بی گناه و رزمندگان وطن دوست ایران این روزها بیش تر مورد توجه افکار عمومی قرار دارد. بخش دیگری از  شکست های ایران، ناکامی های پی در پی و بزرگ حقوقی است که با پایان جنگ آغاز شد و هنوز هم ادامه دارد.

مطالب مرتبط:

علیزاده: می‌گفتند حساسیتی که تو روی پول داری، ما روی جان بچه‌های مردم نداریم