آینده فرزندان مادران ایرانی و پدران غیرایرانی در دست شورای نگهبان

 

 

دولت جمهوری اسلامی در صدد تحول در قوانین تابعیت ایرانی است. مجلس شورای اسلامی لایحه دولت را برای اعطای تابعیت از مادر ایرانی به فرزند تصویب کرده است و در صورتی که شورای نگهبان هم آن را تایید کند، برای اولین بار در تاریخ مدرن ایران، فرزندانی که مادر ایرانی و پدر خارجی دارند، می‌توانند نسبتا آسان تابعیت ایرانی بگیرند.

اجرای این قانون می‌تواند راه گرفتن تابعیت ایرانی برای فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان افغان در ایران را باز کند و هم‌زمان فرزندان گروه بزرگی از زنان مهاجر ایرانی به خارج از کشور را که همسر غیرایرانی دارند، به تابعیت ایران در آورد. در حال حاضر فقط فرزندان دو رگه از پدر ایرانی می‌توانند بدون تشریفات ادارای پیچیده، شناسنامه ایرانی دریافت کنند. مادر ایرانی برای انتقال تابعیت به فرزندش که بیرون از ایران به دنیا آمده باشد، مطابق قوانین فعلی، حقی ندارد.

ممکن است برخی علاقه‌مند به دریافت تابعیت ایران نباشند اما تابعیت و حقوق برآمده از آن، موضوعی ورای مسایل مربوط به نظام‌های سیاسی هم‎چون جمهوری اسلامی است. دریافت تابعیت ایران حق هر فردی است که مادر یا پدر یا هر دو آن‎ها ایرانی هستند. شهروندان حق دارند که از این حق خود بگذرند و تابعیت ایرانی نگیرند اما دولت‌ها موظف هستند امکان برخورداری از این حق را برای اتباع خود که دارای فرزند می‌شوند، محفوظ بدارند.

 

فرزندان دورگه با مادر ایرانی چه مشکلاتی دارند؟

بر اساس گزارش‌های رسمی، در حدود یک میلیون و ۵۰۰هزار مهاجر افغان در ایران زندگی می‌کنند. گروه بزرگی از مردان افغان با زنان ایرانی ازدواج کرده‌‌اند اما قوانین کشور فرزندان حاصل از این ازدواج را به عنوان افراد ایرانی نمی‌شناسد و به آن‎ها شناسنامه نمی‌دهد. بنابراین، این افراد گرچه مادر ایرانی دارند و در ایران هم زندگی می‌کنند اما از حقوق برابر با یک شهروندان ایرانی برخوردار نیستند؛ برای مثال، تا سال‌های اخیر این گروه از کودکان حق تحصیل رایگان در مدارس ایران را نداشتند و مدارس آموزش و پرورش به آسانی از آن‏ها ثبت نام نمی‌کردند. اگر برای دیدار با اقوام پدری به افغانستان سفر می‌کردند، برای بازگشت به خانه و محل زندگی پدرومادرشان به مجوز ورود به ایران نیاز داشتند. برای تحصیل در دانشگاه‌های ایران هم فرد خارجی محسوب می‌شدند و شهریه بیش‎تری پرداخت می‌کردند. حق کار همانند افراد ایرانی نداشتند و اگر کارفرمایی حاضر به دادن شغل به آن‎ها می‌شد، برای شروع به کار نیازمند گرفتن مجوز از ادارات دولتی بودند. در غیر این صورت، اشتغال آن‎ها کار قاچاق و غیرقانونی محسوب می‌شد. در این وضعیت، کارفرمای آن‏ها کم‏ترین دستمزد را پرداخت می‌کرد و هم‏زمان با خطر جریمه از سوی دولت به دلیل استخدام اتباع خارجی روبه رو بود.

در خارج از کشور، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان خارجی هم‌چنان شهروند ایران محسوب نمی‌شوند اما به دلیل این که در ایران زندگی نمی‌کنند، به نسبت فرزندان دورگه ایرانی افغانی مقیم کشور، مسایل و مشکلات کم‎تری دارند. با این همه، شگفت‌آور است که ایرانیان دو رگه با مادر ایرانی برای سفر به سرزمین مادری خود باید از جمهوری اسلامی ایران ویزا یا روادید بگیرند. عمده مهاجران ایرانی در کشورهای امریکا و کانادا هستند؛ به طور مثال، اگر یک فرد دو رگه همراه با مادر ایرانی خود از امریکا بخواهد به ایران برود، باید از دفتر حفاظت منافع جمهوری اسلامی ایران در واشنگتن درخواست ویزا کند. جمهوری اسلامی نمایندگی کنسولی مشابهی در امریکا ندارد، بنابراین متقاضی ویزا از گوشه و کنار امریکا باید به واشنگتن سفر کند یا مدارک خود را با پست به دفتر حفاظت منافع ایران که توسط پاکستان (حافظ منافع ایران در امریکا) اداره می‌شود، ارسال کند که بسیار زمان بر و البته هزینه ساز است.

در کانادا وضعیت از این هم دشوارتر است. کانادا نیز به طور کامل روابط سیاسی و کنسولی‌‌ خود را با جمهوری اسلامی ایران قطع کرده است اما ایران در این کشور مثل امریکا، دفتر حافظ منافعی که فعالیت کنسولی مثل صدور ویزا انجام بدهد، ندارد. فرزندان دو رگه با مادر ایرانی که مقیم کانادا هستند، برای سفر به ایران باید به امریکا بروند و آن جا مدارک درخواست ویزای ایران را به دفتر حافظ منافع بدهند. امکان پست کردن مدارک هم وجود دارد اما هم‎چنان دریافت ویزا به این شیوه طولانی خواهد بود.

دریافت ویزای جمهوری اسلامی ایران تا قبل از ۱۸ سالگی برای فرزندان دو رگه ایرانی آسان‌تر است. پس از رسیدن آن‌ها به سن قانونی و اشتغال خود در بازار کار محل اقامت، جمهوری اسلامی ایران ممکن است ملاحظاتی برای صدور ویزا برای این افراد داشته باشد. البته قوانین فعلی ایران به فرزندان دو رگه ایرانی امکان می‌دهد پس از رسیدن به ۱۸ سالگی، کسب تابعیت ایران را درخواست کنند؛ یعنی باز هم به طور خودکار شهروند ایرانی محسوب نمی‌شوند.

تاکنون گزارش‌هایی از این که جمهوری اسلامی ایران به طور سیستماتیک به فرزندان دو رگه با مادر ایرانی ویزا نداده باشد، منتشر نشده است اما رد درخواست ویزا به کلی منتفی نیست. نقص مدارک می‌تواند ساده‌ترین مانع صدور ویزا باشد.

 

تراژدی مریم میرزاخانی و دختر دورگه‌اش

در شرایطی که دریافت ویزای سفر به ایران با چنین مراحل دشواری در کانادا و امریکا رو به رو است، بسیاری از مادران تمایل خود را در همراه بردن فرزندان دورگه‌شان به ایران از دست می‌دهند یا خود هم از سفر به کشورشان خودداری می‌کنند.

یکی از تراژیک‌ترین وقایع مرتبط با مسایل تابعیت فرزندان دو رگه با مادر ایرانی، وضعیت «مریم میرزاخانی»، ریاضی‎دان برجسته ایرانی بود که به دلیل بیماری در ایالات متحده درگذشت. میرزاخانی دارای یک فرزند دختر از همسر غیرایرانی خود بود. پس از درگذشت، خانواده او اعلام کردند که این مادر ایرانی نگران بود پس از درگذشت، حلقه ارتباطی و عاطفی دخترش با سرزمین آبا و اجدادی خود، یعنی ایران به دلیل نداشتن تابعیت ایرانی قطع شود. گفته شد که او وصیت کرده بود مساله تابعیت فرزندش را حل کنند.

قضیه چنان دردناک بود که گروهی از نمایندگان زن مجلس شورای اسلامی در صدد اصلاح قوانین تابعیت در جمهوری اسلامی برآمدند. آن‌ها دو سال پیش از این هم طرح مشابهی داده بودند اما در مجلس رای نیاورده بود. در نهایت دو سال پس از درگذشت مریم میرزاخانی، دولت ایران لایحه اصلاح این قانون را به مجلس فرستاده است و حالا در انتظار رای اعضای شورای نگهبان است.

در حال حاضر فرزندان دو رگه با مادر ایرانی پس از ۱۸ سالگی به شرطی که یک سال دیگر در ایران زندگی کنند، می‌توانند درخواست تابعیت بدهند تا شهروند ایرانی شوند. اما فرزندان دو رگه با پدر ایرانی به محض تولد می‌توانند به تابعیت ایران دربیایند. حتی زنان خارجی که در ایران به دنیا آمده باشند، در صورت داشتن فرزندی که از شوهر خارجی در ایران به دنیا آمده باشد، شهروند ایرانی محسوب می‌شوند و می‌توانند برای فرزندانشان شناسنامه ایرانی بگیرند اما زنان ایرانی در حال حاضر دارای هیچ‎کدام از این حقوق اولیه نیستند.

 

راه دریافت تابعیت ایرانی قرار است چه تغییری کند؟

در صورتی که شورای نگهبان لایحه مصوب مجلس در اصلاح قانون تابعیت را تایید کند، فرزندان دو رگه با مادر ایرانی از لحظه تولد می‌توانند دارای تابعیت ایرانی شوند. براساس این مصوبه، مادران آن‏ها اگر در ایران باشند، خواهند توانست با مراجعه به سازمان ثبت احوال و اسناد، تقاضای شناسنامه ایرانی برای آن‌ها بدهند یا اگر در خارج از ایران باشند، می‌توانند به کنسول‏گری‎های ایران مراجعه کنند و درخواست صدور شناسنامه و گذرنامه ایرانی برای فرزندشان ارایه دهند. مدارکی که لازم دارند، فرم درخواست صدور شناسنامه است که فرمی ساده و کوتاه است و البته به اضافه شناسنامه ایرانی یا گذرنامه مادر.

در صورتی که مادر ایرانی برای فرزند دو رگه‌‌اش تا سن ۱۸ سالگی تقاضای شناسنامه ایرانی نکند، او از این سن باید شخصا درخواست شناسنامه بدهد. اما مصوبه مجلس ایران می‌گوید نهادهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران هم درخواست تابعیت ایرانی پس از سن ۱۸ سالگی را باید بررسی کند؛ یعنی اعطای تابعیت به دو رگه‌ها با مادر ایرانی پس از ۱۸ سالگی به نحوی به موافقت سازمان‌های امنیتی مشروط شده است.

اگر شورای نگهبان که دیدگاهی بسیار محافظه‎کارانه دارد، مصوبه مجلس را تایید کند، نزدیک به ۵۰ هزار دو رگه با مادر ایرانی وجود دارند که رسما اعلام کرده‌‌اند فاقد هویت ایرانی و متقاضی دریافت آن هستند. با توجه به جمعیت میلیونی مهاجر ایرانی در کشورهای امریکا، کانادا، استرالیا، بریتانیا و آلمان، تخمین زده می‌شود که دورگه‌ها با مادر ایرانی که دارای تابعیت همانند مادرشان نیستند، رقمی بسیار فراتر از این در خارج از ایران باشند.

آمار رسمی ایران می‌گوید بیش از یک میلیون و۵۰۰ هزار ایرانی تنها در کانادا، امریکا و بریتانیا هستند. آمار واقعی بسیار بیش‎تر از این تعداد تخمین زده می‌شود.

باید دید آیا شورای نگهبان مصوبه مجلس را تایید می‌کند که دو رگه‌ها برای تعطیلات بعدی بتوانند به دیدار خانواده‌های خود بدون ویزا و با گذرنامه ایرانی به ایران سفر کنند؟