چه‌زمانی و چطور یک پهپاد یا پرنده در آسمان ایران سرنگون می‌شود؟

ساعت چهار صبح پنجشنبه ۳۰ خرداد ۱۳۹۸ یک فروند پهپاد آمریکا توسط آتش سامانه پدافند هوایی نیروی هوافضای سپاه پاسداران در آب‌های جنوبی ایران مورد هدف قرار گرفت و ساقط شد.

پیش از این اول بار، سیزدهم آذر سال ۱۳۹۰ سپاه پاسداران پهپاد پیشرفته «RQ 170» آمریکا را در مرز‌های شرقی ایران به غنیمت گرفت. دومین بار مهر ماه سال ۹۵ بود که یک پهپاد دیگر آمریکایی با مدل «MQ- 1C« به غنیمت گرفته شد و در معرض نمایش قرار گرفت.

همان مهر سال ۹۵ سپاه اعلام کرد پهپاد دیگری از مدل «shadow 200» را به غنیمت گرفته است. سپاه پاسداران از سال ۹۱ تاکنون کنترل دو پهپاد دیگر آمریکایی را در آسمان  به دست گرفت و به عنوان غنیمت به نمایش درآورد.

قرارگاه پدافند هوایی «خاتم‌الانبیاء» ارتش و سازمان هوافضای سپاه موظف به محافظت از آسمان ایران هستند. اما گاهی این سوال پیش می‌آید که معیار و مبنای مواجه این دو نهاد نظامی با انواع پرنده‌های نظامی و غیرنظامی در فراز آسمان ایران یا نزدیکی مرزهای این کشور چیست. این‌که پدافند هوایی ایران، طی چه فرايندی و با استفاده از چه رادارها و تجهیزاتی اقدام به سرنگونی پرنده‌های مهاجم یا مشکوک می‌کنند گاهی نامشخص باقی می‌ماند.  

 

اصول دکترین پدافند هوایی ایران چیست؟

دکترین پدافند هوایی جمهوری اسلامی، از دیرباز شامل سه اصل بوده است: «استفاده از پدافند منطقه‌ای در عمق»، «اجرای سیاست هدایت تمرکزی» و «اجرای غیر متمرکز و استفاده از انواع جنگ افزارها و تجهیزات مختلف» برای کنترل یا سرنگون کردن پرنده‌های مهاجم در آسمان ایران.

 

سامانه پدافند هوایی چگونه عمل می‌کند؟

مأموریت‌های عملیاتی سامانه پدافند هوایی جمهوری اسلامی در چهار مرحله تقسیم‌بندی و اجرا می‌شود.

مرحله نخست «کشف» است. یعنی هرآنچه پرنده پروازی در آسمان ایران است و باید کشف شود. کشف توسط سیستم‌های راداری، سیستم‌های شنود الکترونیکی و سیستم‌های دیده‌بانی بصری هوایی انجام می‌شود.

مرحله دوم، طبقه‌بندی یا همان «شناسایی» نام دارد.به این ترتیب که هر آن‌چه در فضای آسمان ایران شناسایی می‌شود، به دو دسته «دوست» و «مظنون به متخاصم» تقسیم خواهد شد. اگر دوست باشد که به راه خود ادامه می‌دهد و اگر مظنون به تخاصم، باید قبل از ورود به مرزهای ایران شناسایی و با آن برخورد شود.

سومین مرحله را «ره‌گیری» می‌نامند. اگر مرکز عملیات منطقه‌ای به هر علتی نتواند در زمان مشخص، پروازهای کشف شده را شناسائی کند، دستور ره‌گیری هواپیمای ناشناس را از نزدیک‌ترین پایگاه صادر می‌کند. در چنین شرایطی هواپیماهای خودی به منظور شناسایی یا درگیری با پرنده‌های مهاجم به پرواز درمی‌آیند.

مرحله چهارم و نهایی را «درگیری» می‌نامند. یعنی در صورتی که هواپیما‌های خودی حین ره‌گیری، هدف را متخاصم تشخیص دهند، با هدایت افسران کنترل شکاری، با هواپیمای متخاصم درگیر خواهند شد.

 

تقسیم‌بندی مناطق پدافند هوایی ایران

در ایران مناطق حساس و استراتژیک به پایگاه‌هایی مانند «مراکز هسته‌ای»، «نظامی»، «نفتی»، «پتروشیمی»، «پالایشگاه‌ها»، و «سدها» تقسیم‌بندی می‌شوند. از تمامی این مراکز که در بیش از سه هزار و ۶۰۰ نقطه از کشور پراکنده هستند، توسط قرارگاه پدافند هوایی محافظت می‌شود.

۱. منطقه پدافند هوایی طبقه یک

منطقه‌ای است که رفت و آمد کلیه هواپیماهای خودی بر فراز آن ممنوع است و مشاهده هر نوع پرنده‌ای در این مناطق مساوی است با سرنگونی سریع آن.

از محدوده دفتر «علی خامنه‌ای» یا همان «بیت رهبری»، «نهاد ریاست جمهوری» و «ساختمان مجمع تشخیص مصلحت نظام» در مرکز شهر تهران و برخی تاسیسات هسته‌ای و نظامی به عنوان مناطق ممنوعه هوایی در ایران نام برده می‌شود.

براساس برخی گزارش‌ها٬ در ایران بیش از ۲۰۰ منطقه ممنوعه پروازی وجود دارد که هیچ پرنده‌ای ولو مسافربری یا نظامی، اجازه پرواز بر فراز آنها را ندارد.

۲. منطقه پدافند هوایی طبقه دو

به منطقه‌ای گفته می‌شود که فعالیت هواپیماهای خودی و یگان‌های پدافند زمین به هوا بر فراز آن، توام با محدودیت‌هایی از پیش تعیین شده است. اجازه پرواز بر فراز این مناطق فقط برای هواپیماهای داخلی با اعلام خبر و کسب اجازه قبلی، در سمت و بردی مشخص از آن منطقه مقدور است.

۳. منطقه پدافند هوایی طبقه سه

منطقه‌ای است که رفت و آمد هواپیماهای خودی بر فراز آن آزاد تعیین شده و یگان‌های پدافند زمین به هوا فقط روی هواپیماهایی که دشمن تشخیص داده شوند، مجاز به اجرای آتش و تیراندازی هستند.

اما ایران از چه رادار‌های پدافند هوایی برای شناسایی هواپیماهای خودی و غیرخودی استفاده می‌کند؟

رادارهای تاکتیکی «ثامن»، «عصر»، «سپهر» و «مطلع الفجر» و... در حال حاضر در سامانه پدافند هوایی ایران مورد استفاده قرار می‌گیرند.

رادار مطلع الفجر نخستین رادار سه بعدی ساخت ایران است. ایران ادعا می‌کند که این رادار توانایی پوشش کامل «خلیج فارس» را دارد.

رادار عصر هم یک رادار با قابلیت کشف موشک‌های کروز تا شعاع ارتفاع و محدوده ۲۰۰ کیلومتری است.

رادار سپهر از دیگر رادار‌های پدافند هوایی ایران است که بردی در حدود سه هزار کیلومتر دارد و می‌تواند اهداف رادارگریز با سطح مقطع بسیار پایین را کشف کند.

رادار «غدیر»، رادار «الوند»، رادار «کاشف»، رادار «نجم» و رادار «آرش» از دیگر رادار‌های پدافند هوایی جمهوری اسلامی محسوب می‌شوند.

پدافند هوایی ایران با چه موشک‌هایی اهداف خود را نشانه می‌گیرد؟

عمده‌ترین سلاح در حوزه سامانه‌های پدافند هوایی زمین پایه، موشک‌های زمین به هوا هستند. برای درگیری در فاصله‌های بیش از چند کیلومتر، موشک‌های زمین به هوا به سرعت جایگزین توپ‌های ضدهوایی می‌شوند.

سامانه‌های پدافند موشکی زمین به هوای ایران در حال حاضر به سه دسته اصلی کوتاه‌برد، میان‌برد و برد بلند (راهبردی) تقسیم می‌شود.

مهمترین موشک‌هایی که سامانه پدافند هوایی ایران در اختیار دارد به این شرح است:

۱- موشک «سام»:‌ موشک سطح به‌ هوا یا موشک سام، موشکی است که از از روی زمین یا عرشه کشتی‌ها برای ساقط کردن هواگردها شلیک می‌شود و جزئی از یک سامانه پدافند هوایی است.

۲-موشک «راپییر»:یک موشک سطح به هوای کوتاه‌برد است. این سامانه موشکی به عنوان یک سیستم موشکی متحرک برای پدافند ارتفاع پائین مراکز استراتژیک طراحی شده است.

۳- موشک «مرصاد»: سامانه مرصاد قابلیت شناسایی هدف در فاصله ۱۵۰ کیلومتری و درگیری با اهداف تا ۸۰ کیلومتر را دارد.

۴- موشک «رعد»: برد موشک‌های رعد ۵۰ کیلومتر و ارتفاع آن ۷۰ هزار پا است.

۵- موشک «یازهرا» : این سلاح پدافندی قابلیت شناسایی، ردیابی و انهدام اهداف هوایی مانند انواع هواپیما، بالگرد و پهپاد را در برد کوتاه دارد. گفته می‌شود این موشک کپی مدل چینی سامانه کروتال فرانسوی است.

۶- موشک «تور- ام‌۱» (ساخت روسیه): سامانه دفاع هوایی کوتاه برد، با ارتفاع پایین و تمام متحرک است. این سامانه برای درگیری مؤثر با انواع اهداف هوایی از جمله هواپیماهای بال ثابت و بالگردهای سرنشین‌دار و بی‌سرنشین، موشک‌های کروز و حتی بمب‌ها و موشک‌های رها شده از هواپیماها در تمام شرایط آب و هوایی ساخته شده است.

۷- موشک «باور ۳۷۳»: مقام‌های جمهوری اسلامی مدعی هستند که این سامانه مدل بومی شده اس-۳۰۰ روسیه است. این سامانه برای پاسخگویی فوری به تهدیدات در برد کوتاه، متوسط و بلند ساخته شده.

۸- موشک «حرز نهم»: سامانه موشکی کوتاه برد متحرک دفاع هوایی یا همان حرز نهم بر مبنای سامانه مشابه اما نیمه متحرک «یا زهرا» طراحی شده است. مهمترین قابلیت آن نسبت به نمونه‌های پیشین٬ قابلیت تحرک بالاست.

۹- موشک «اس ۲۰۰»: سامانه‌ موشک S-200 برای ارتفاع با بردهای بلند طراحی شده است. همچنین این موشک قابلیت مقابله و ساقط کردن هواپیماهای استراتژیک و موشک‌های نیمه بالستیک را دارد.

پدافند هوایی ایران همچنین دارای توپخانه‌ها و سامانه‌های ضدهوایی دیگری از جمله «مصباح» است.

در کنار پدافند هوایی «خاتم الانبیاء» ارتش٬ نیروی هوایی سپاه پاسداران هم دارای رادار‌ها و موشک‌هایی است که در بخش پدافند هوایی به کار گرفته می‌شود.

سپاه پاسداران در سال‌های اخیر اقدام به توسعه صنایع موشکی خود کرده و براساس اعلام‌های رسمی، پهپاد آمریکا که چندی پیش در جنوب ایران سرنگون شد توسط سامانه موشکی «صیاد ۲» این نیرو سرنگون شد.

«صیاد «۲ یک موشک زمین به هوای برد متوسط و ارتفاع بلند است که سال ۱۳۹۲ رونمایی شد. سردار حسین دهقان در مراسم رونمایی این موشک قابلیت بالای ضد جنگ الکترونیک و ردیابی خودکار و مستقل اهداف را از توانایی‌های این موشک  عنوان کرد و گفت: «همچنین این سامانه به منظور پوشش نقاط حیاتی و حساس کشور در مقابله با تهدیدات هوایی غافلگیرانه هواپیماهای مدرن جنگی طراحی و ساخته شده است.»

 

مطالب مرتبط:

مهرزاد بروجردی: ایران پهپاد را زد تا مذاکره کند

چرا ترامپ حمله به ایران را متوقف کرد؟