‌‌پرچم‌های مصلحتی روی کشتی‌های ایران چیست و چرا پاناما آن را پس می‌گیرد؟

پاناما می‌گوید پرچم خود را از کشتی‌ها و نفت‌کش‌های ایران و دیگر کشتی‌هایی که مقررات تحریم‌های ایالات متحده را نقض کنند، پس خواهد گرفت.

در ماجرای توقیف نفت‌کش «گریس۱» که نفت ایران را حمل می‌کرد و توسط دولت جبل‌الطارق به ظن نقض تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه سوریه توقیف شده است، مشخص شد که نام پاناما روی این نفت‎کش قرار داشته و از پرچم این کشور برای عبور و مرور استفاده می‌کرده است. اما پاناما پس از اطلاع از موضوع، اعلام کرد که هفته‌ها است اجازه استفاده از پرچم خود را از این کشتی پس گرفته است. پرچم پاناما روی کشتی‌های ایرانی چه می‌کند؟

ایران یکی از فعال‌ترین کشورها در حمل و نقل دریایی و استفاده از کشتی‌رانی بازرگانی در جهان است. عمده صادرات و واردات ایران از طریق خطوط کشتی‌رانی انجام می‌شود و کل صادرات نفت خام و میعانات گازی که پیش از تحریم‌های امریکا به بیش از دو میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه در روز رسیده بود، با نفت‌کش انجام می‌شود.

هر کشتی تجاری مثل نفت‌کش، برای عبور و مرور بین‌المللی باید دارای مالک، اداره کننده و کشور صاحب پرچم باشد. به طور معمول، اغلب کشتی‌ها و نفت‌کش‌های ایرانی در خود ایران و بخش کوچک‌تری در دیگر کشورها ثبت می‌شدند و عمدتا با پرچم جمهوری اسلامی ایران در آب‌ها حرکت می‌کردند. اما تحریم‌های اتمی این وضعیت را به هم زد.

در دوره تحریم‌های بین‌المللی علیه برنامه اتمی جمهوری اسلامی که فروش نفت خام و دیگر مراودات تجاری دریایی ایران را هدف گرفته بود، کشتی‌ها و شناورهای ایرانی که با پرچم جمهوری اسلامی حرکت می‌کردند، فوری شناسایی می‌شدند. این شناسایی به آن معنا بود که بنادر از پذیرش آن‎ها خودداری می‌کردند و خدمات مورد نیاز کشتی‌ها هم‎چون بیمه و خدمات بندری را برایشان تامین نمی‌کردند.

ایران که دارای شبکه گسترده‌ای از کشتی‌ها است، خدمات حمل و نقل دریایی بین‌المللی هم ارایه می‌کرد اما با پرچم جمهوری اسلامی ایران ادامه این کار غیرممکن بود.

هر وقت یک کشتی پرچم کشوری غیر از پرچم کشور مالک خود را نصب و با آن در آب‌های بین‎المللی تردد کند، اصطلاحا به آن پرچم، «پرچم مصلحتی» می‌گویند. استفاده از پرچم مصلحتی، اقدام رایجی در صنعت حمل و نقل دریایی است. بیش‌تر از ۷۰درصد ناوگان کشتی‎رانی در جهان با پرچم مصلحتی، یعنی با پرچم کشوری غیر از کشور خود حرکت می کنند.
پاناما، تانزانیا، لیبریا و جزایر مارشال از کشورهایی هستند که روی کاغذ دارای بزرگ‎ترین ناوگان دریایی جهان هستند اما در واقع پرچم خود را به کشتی‌های خارجی اجاره می‌دهند.

کشتی‎ها‌ با هر پرچمی که در جهان حرکت کنند، تا زمانی که در آب‌های بین‎المللی قرار دارند، تحت قوانین همان پرچم هستند؛ مثلا نفت‌کش ایرانی که با پرچم پاناما حرکت می‌کند، تا زمانی که وارد ساحل ایران نشده باشد، تحت قوانین داخلی پاناما است. به همین دلیل، زمانی که نفت‌کش «سانچی» دچار سانحه آتش سوزی و غرق شد، مدارک آن، از جمله جعبه سیاه این نفت‎کش به پاناما، یعنی کشور صاحب پرچم آن و ایران، یعنی مالک نفت‌کش تحویل شد.

کشورهای دارای پرچم مصلحتی دارای شرایط آسان‌تری برای ثبت و قوانین داخلی برای کشتی‎رانی یا استخدام خدمه هستند. به طور عمده، از مالکان کشتی‌ها مالیات دریافت نمی‌شود. برای همین شرکت‌های بین‌المللی کشتی‌رانی در کشورهای توسعه یافته هم تمایل بیش‌تری به استفاده از پرچم مصلحتی دارند تا مالیات کم‌تری پرداخت کنند. هزینه اجاره پرچم در برابر قانونی بودن مالیات ندادن، برای این شرکت‌ها از نظر اقتصادی به صرفه است.

کشورهای مالک کشتی گرچه با پرچم کشور دیگری ممکن است حرکت کنند اما مالک کشتی و خدمه آن موظف به رعایت قوانین بین‌المللی و مقررات دریانوردی هستند و در صورتی که تخلف کنند، کشور صاحب پرچم پاسخ‌گوی اصلی نیست.

ایران هم به طور معمول از پرچم‌های مصلحتی به روی کشتی‌ها و نفت‌کش‌هایش استفاده می‌کرده است اما پس از شروع تحریم‌های اتمی امریکا، این کار برای دولت ایران تبدیل به ضرورت شده بود.

با تشدید تحریم‎های بین‌المللی، جمهوری اسلامی چاره‏ای نداشت که برای ادامه فعالیت در دریا و جریان داشتن صادرات نفت با دور زدن تحریم‎ها، برای عمده کشتی‎های خود پرچم مصلحتی اجاره کند. با این همه، گزارش‌هایی که از کشتی‎های توقیف شده در جهان منتشر می‌شد، نشان می‌دادند تعداد زیادی از آن‎ها در زمان تحریم‌های بین‎المللی، متعلق به ناوگان جمهوری اسلامی ایران بوده است.

در میان کشورهایی که پرچم خود را به کشتی‌ها اجاره می‌دهند، پاناما در امریکای ‌مرکزی رکورد دار است و بیش‎تر از هفت هزار کشتی با پرچم این کشور در جهان در تردد هستند. عمده کشتی‌های ایران که از پرچم مصلحتی استفاده می‎کردند هم در این دوره با پرچم پاناما در حرکت بودند.

استفاده از پرچم مصلحتی به کشتی‎رانی و نفت‌کش‌های ایرانی امکان دور زدن تحریم‎های بین‎المللی را می‎داد و آن‎ها را از خطر توقیف در امان نگه می‎داشت.

در زمان رفع تحریم‌های بین‎المللی که بخش اصلی آن تحریم‌های امریکا بود، ایران با هدف کاهش هزینه‌های ارزی، بخشی از ناوگان نفت‌کش و کشتی‎رانی خود را زیر پرچم‎های مصلحتی نگه داشت اما بخشی دیگر را دوباره با پرچم جمهوری اسلامی ایران به حرکت درآورد. این وضعیت زمان زیادی طول نکشید.

با خروج امریکا از توافق هسته‎ای «برجام» و بازگشت همه تحریم‌های پیشین، از جمله تحریم‌های بی‎سابقه علیه صادرات نفت خام و حتی میعانات گازی، ایران بار دیگر برای بی اثر کردن تحریم‌ها، نام و مشخصات شماری از نفت‌کش‌ها و کشتی‌های خود را تغییر داد و آن‎ها را با پرچم‌های مصلحتی راهی دریا کرد.

دولت «دونالد ترامپ»، رییس جمهوری ایالات متحده امریکا که با کمپین «فشار حداکثری» بر جمهوری اسلامی، در صدد بستن تمام راه‎های موجود ایران در دور زدن تحریم‎ها است، از پاناما خواسته که دیگر به ایران خدمات پرچم ارایه نکند.

اداره دریانوردی پاناما از زمستان سال گذشته پرچم خود را دست کم از  ۵۹ کشتی ایرانی پس گرفته است و به نمایندگی‌های پاناما در خارج از این کشور هم دستور داده است که قراردادی با کشتی‌هایی که از ایران یا شرکت‌های کشتی‎رانی ایرانی پیشنهاد می‌شود، امضا نکنند.

اگر کشتی‌ها در زمانی که پرچم خود را از دست می‌دهند، نتوانند پرچم دیگری دریافت کنند، از ادامه مسیر باز می‌مانند؛ به طور مثال، اگر کشتی ایرانی پرچم پاناما را روی آب از دست بدهد، یا باید بلافاصله از کشور دیگری پرچم مصلحتی دریافت کند یا با پرچم ایران حرکت کند که در این صورت خطر توقیف آن بالا می‌رود.

کشتی‌های تجاری و نفت‌کش‌های ایرانی از زمان بازگشت تحریم‌های امریکا حتی مجبور شده‎اند سامانه‎های ردیابی خود را هم خاموش کنند تا ایالات متحده نتواند آن‌ها را در مسیرهای بین‎المللی ردیابی و احتمالا توقیف کند.

ایجاد مانع برای کشتی‌های ایرانی در استفاده از پرچم مصلحتی، صدور نفت خام و میعانات گازی ایران را در شرایط تحریم‎، دشوارتر از دوره تحریم‌های بین‎المللی، یعنی قبل از توافق هسته‌ای برجام کرده است.